Թուրքական աշխարհի սպառնալիքից առաջին զգացողությունս Չինգիզ Այթմատովի «Կառափնարան» վեպից էր: Գայլերի պատմությունը, որ անընդմեջ հիշեցվում է՝ Աքբարայի եւ Թաշչայնարի, ընկալվել էր որպես բողոք ուծացման, ազգային ինքնության կորստի դեմ: Չգիտեմ: Միջին կամ Կենտրոնական Ասիան ինձ անծանոթ աշխարհ է: Բայց չէ՞ որ բողոք է նաեւ «Եվ դարից երկար ձգվում է օրը» վեպը:
Ինչո՞ւ ղազախական տափաստանը պիտի դառնար հրթիռային փորձարկումների դաշտ, փակ գոտի, որտեղ արգելված է հանգուցյալին հուղարկավորել նախնյաց գերեզմանոցում: Եվ այն ղազախ ուսուցչի ողբերգությունը՝ Աբութալիբ Ղութիբաեւի, որին անվտանգության մարմինները ձերբակալում-աքսորում են, որովհետեւ անծայրածիր տափաստանում ցրված գյուղերում ժողովրդական բանահյուսության պատառիկներ է ուզում փրկել:
Բայց ավելի սարսափելին «Կառափնարանի» այն տեսարանն է, երբ հաշվեհարդար են տեսնում Աբդիա Կալիստրատովի դեմ՝ դատապարտելով նրան Քրիստոսի խաչելության: Կարծես թե չեն ուզում սպանել, բայց սպանում են:
Տարիներ հետո Новый мир-ը հրապարակեց «Կառափնարանի» մի հատված, որը խորհրդային գրաքննությունը դուրս էր թողել: Հայերեն թարգմանությանը չեմ հանդիպել: Ռուսերեն կոչվում էր Облако Чингисхана՝ տիրակալի եւ հորդայի երթը դեպի Արեւմուտք: Դեպի բոլորովին մի այլ աշխարհ, որտեղ, ճիշտ է, սոցիալական արդարություն նույնպես չկա, նույն ֆեոդալի եւ ճորտի իրավաենթակայությունն է, բայց մարդն, այնուամենայնիվ, ինչ-որ արժեք իրենից ներկայացնում է: Եվ դեպի Ավետյաց երկիր արշավանքի են գնում ոչ թե հորդայով, այլ ասպետական զորախմբերով:
Արշավանքը, այլ քաղաքակրթության յուրացումը կամ ոչնչացումը, նվաճված տարածքի ամայացումն ու վերաբնակեցումն, իհարկե, վերջին հաշվով նույն վայրենությունն են: Բայց Չինգիզ խանի հորդայի այթմատովյան նկարագրության մեջ զգաստացնող մի բան կար: Մանավանդ որ գրեթե միաժամանակ Հրանտ Մաթեւոսյանի մոտ հանդիպեցի «ներքին Թուրքիա» ձեւակերպմանը: Խորհրդային Միության մասին էր ասում: Երեսուն տարի առաջ, երբ որեւէ մեկի մտքով ո՛չ Միության փլուզումն էր դեռ անցնում, ո՛չ Ռուսաստանի դժվար երկընտրանքը:
Եվ երբ հանդիպադրեցի, հասկացա, թե ինչու դեռեւս 1984-ին՝ ԵՊՀ ուսանողության հետ հանդիպմանը, Հրանտ Մաթեւոսյանը խուսափել է Չինգիզ Այթմատովի գործը գնահատելուց: Չի ցանկացել հիասթափեցնել: Անհնար է, որ Մոսկվայի գրական շրջանակների հետ ունեցած կապերով տեղյակ չլիներ, որ Միության ներսում «թուրքական աշխարհ» է ձեւավորվում:
Գրական-մշակութային աշխարհ՝ Չինգիզ Այթմատով, Օլժաս Սուլեյմենով, Չինգիզ Հուսեյնով: Ռուսագիր հեղինակներ, որ երեք հարյուր միլիոնանոց ընթերցող լսարանին ներկայացնում էին թուրքական համերաշխության իրենց այլընտրանքը:
Տափաստանում նախնյաց գերեզմաններն ավերելու դեմ ծեր ղազախի անմռունչ բողոքը «Եվ դարից երկար ձգվում է օրը» վեպի տպագրությունից ընդամենը երկու-երեք տարի անց պայթեց Ալմա Աթայի կենտրոնում «զանգվածային անկարգություններով»: Իրականում դա վելիկոռուսական ազգայնականության դեմ ապստամբություն էր, որը Մոսկվային ստիպեց չեղարկել ղազախների գլխին Կենտկոմի ռուս քարտուղար կարգելու որոշումը:
Դա Ղազախստանի նոր առաջնորդի՝ Նուրսուլթան Նազարբաեւի աստեղային ժամն էր: Մեկ տարի անց Միխայիլ Գորբաչովը պաշտոնանկ արեց Հեյդար Ալիեւին: Ադրբեջանի եւ Խորհրդային Միության «ներքին Թուրքիայի» համար դա աղետ էր: Մոսկվայում ՊԱԿ-ի գեներալ Հեյդար Ալիեւը «ներքին Թուրքիայի» պատվիրակը եւ խորհրդանիշն էր: Որեւէ վտանգ կանխազգացե՞լ էր Գորբաչովը: Դժվար է ասել, բայց նրա մեկ այլ որոշումը՝ Չինգիզ Այթմատովին դեսպան նշանակելու, շատ էր նման թուրքական աշխարհի պատգամախոսին պատվավոր աքսոր ուղարկելուն:
Վստահաբար պնդելու հիմքեր չունեմ, տպավորություն եմ փոխանցում: Մանավանդ եթե հանդիպադրենք, որ հենց այդ ժամանակ ծագեց Ղրիմի թաթարների եւ մեսխեթցի թուրքերի հայրենադարձության խնդիրը: Հուշերի գրքում Միխայիլ Գորբաչովը պատմում է, որ ընդունելության գնացած Սիլվա Կապուտիկյանին եւ Զորի Բալայանին անկեղծորեն խոստովանել է, որ թեեւ Ղրիմի թաթարների հարցով պետական հանձնաժողով է ստեղծվել, բայց էական ոչինչ չի արվելու:
Թաթարներին Ղրիմից չէին աքսորել, որպեսզի քառասուն տարի հետո վերականգնեն թուրքական ինքնավարությունը: Ոչ էլ Վրաստանին էին համոզելու, որ ընդունի մեսխեթցի թուրքերին: Ուրեմն քաղաքական լեզվով Խորհրդային Միության առաջնորդը երկու հայ գրողի հասկացրել էր, որ Լեռնային Ղարաբաղի հարցն էլ չի լուծվելու: Հակառակ դեպքում կաշխատի «ադրբեջանական գործոնը»:
ԽՍՀՄ-ն, այսպիսով, քաղաքակրթական երկվության երկիր էր: Դա փոխանցվել է Ռուսաստանին: Եվ երբ Ռուսաստանի նախագահն իր երկրի մասին ասում է՝ «ինքնուրույն քաղաքակրթություն է», հենց դա էլ, կարծես, արձանագրում է: Եվ այստեղ մեր զգայական ընկալումները ոչ մի նշանակություն չունեն:
Քաղաքակրթություն է այն, ինչ նպաստում է պետության միասնականությանը, հզորությանը, խթանում նրա ապագայի տեսլականը: Եվ անհասկանալի է, երբ մեզանում Ռուսաստանի արտգործնախարարին քննադատում են, թե ինչու է ասել, որ կարող են թյուրքախոս երկրների կազմակերպության մաս կազմել կամ լինել այնտեղ դիտորդ:
«Չինգիզխանությունը» պետականաստեղծ վայրենություն է: Մենք մեր քաղաքակրթությունը չենք պետականացրել: Մեր պետությունը եւ քաղաքակրթությունը երբեմն նույնիսկ հակոտնյա են: Ե՞րբ, ո՞վ եւ ինչպե՞ս է լուծելու այս կազուսը՝ դրանով է մի զգալի մասով պայմանավորված լինելու մեր ժողովրդի քաղաքական ինքնությունը:
Պատմաբան, լրագրող, հրապարակախոս, քաղաքական գործիչ։ Հայաստանի Գերագույն խորհրդի (1990-1995) Արցախից ընտրված պատգամավոր, 2000-2015 թվականներին Արցախի Ազգային ժողովի երեք գումարումների պատգամավոր։ «Խոջալու․ հանցագործության անատոմիա», «Երկրի ժամանակը», «Հոգեւոր Հայաստանը եւ արդիականությունը» եւ «Աստծո հաջորդ օրը» գրքերի հեղինակն է։