«Հանուն Հադրութի» ՀԿ նախագահը լրագրողի խարդախամիտ դիտարկմանը, թե «հադրութցիները չեն կռվել», շատ սառը, հաշվենկատորեն մտածված պատասխանեց. «Հազար բնակչի հաշվով Հադրութը տվել է 12, Արցախը՝ 3, Հայաստանը՝ 1-2 զոհ, եւ գոհ ժպտաց:
Եղկելի տեսարան էր: Մոտ 700 բնակիչ ունեցող մեր գյուղը քառասունչորսօրյա պատերազմին 6 զոհ է ունեցել: Յոթերորդն էլ ունենք. հայրը մեր գյուղից է, մայրը՝ Ճարտարից, ապրում են Երեւանում: Զոհվածների հուշատախտակին, որ դպրոցի նախասրահում է, նրա լուսանկարն էլ կա՝ Տիգրան Շահբարյան: Արցախի նախագահի հրամանագրով հետմահու «Մարտական խաչ» առաջին աստիճանի շքանշանի է արժանացել:
Մյուսներն էլ մի օր պետական ինչ-որ պարգեւի կարժանանան: Տիգրանի պարագան այլ է. նրանց վաշտը Մարտունուց տագնապով տեղափոխել են Հադրութ, շուրջկալի մեջ ընկել, անհավասար մարտում բոլորը զոհվել են:
Հունվարի մի սառնամանիքոտ երեկո Քանաքեռի եկեղեցում Տիգրանի հոգեհանգստի կարգը մատուցվեց: Նա իմ սանիկն է, բայց ես Եռաբլուր չկարողացա գնալ: Վերջին տասն օրում գյուղում զոհվածների տարելիցի արարողություններ էին: Մեր թաղի քսան տներից երեքը զոհ ունի:
Դառը օր է, դժվար կյանք:
Եվ չգիտես՝ լավ է գնալ, ծնողների ձեռքը սեղմել, մխիթարության մի քանի բառ ասե՞լ, թե՞ մնալ քաղաքում, որովհետեւ գյուղում հարցեր շատ են տալիս՝ ինչպե՞ս եղավ, ինչո՞ւ, ի՞նչ է լինելու վաղը, մյուս օրը, բայց հենց փորձես մի բան խոսել, շեշտ ձեւակերպում են իրենց «իմացածը»:
Նրանք ամեն ինչ «գիտեն»: Եվ սպանիչը հենց այդ «իմացածն» է, որ եթե ոչ իրենց իրականությունից, այլ ինչ-որ հեռուտաալիքից դիտածն է, Ֆեյսբուքում կարդացածը կամ պարզապես մեկից լսածը:
Այս խզումը որքա՞ն է տեւելու…
Անցյալ տարվա հոկտեմբերյան այս օրերն անամպ, տաք, փափուկ էին: Ստեփանակերտի մեր բակում առաջին պատերազմի հաշմանդամ մեկը, որ քաղաքում մնացած հազվագյուտ տաքսու վարորդներից էր, դողացող ձեռքերով ցույց էր տալիս նախօրեին Սասունցի Դավիթ փողոցում պայթած հրթիռի ավերածությունները եւ անընդմեջ կրկնում. «Բա սրան դիմանալ կլինի՞»:
Նրա աչքերը վախեցած էին: Երկու օր անց խնդրեցի, որ ինձ եւ թոքաբորբով հիվանդ կնոջս Երեւան հասցնի: Ստեփանակերտի զինվորական եւ քաղաքացիական բոլոր բուժհաստատությունները վիրավորներով լեցուն էին, թոշակային տարիքի կնոջ բարձր ջերմությունը, խեղդող հազը ոչ ոքի չէր հուզում:
Նա ասաց, որ կհասցնի Տեղ, որովհետեւ հիսունհինգ տարեկան է, իրեն Հայաստան մուտք գործել չի կարելի: Պայմանավորվեցինք, գնացինք: Տեղի հայտնի բենզալցակայանի մոտ քսան-երեսուն արցախցի տղամարդ էր խռնված, ոմանք՝ զինվորական համազգեստով: Մեջքները պատին հենած՝ շշից գարեջուր էին խմում՝ լավաշ-պանրի «բրդուջով»: Անիմաստ էր հետաքրքրվել՝ ով են, ինչ են անում, ում կամ ինչի են սպասում: Լցակայանից դեպի Գորիս երեւի չորս-հինգ հարյուր մետրի վրա Արցախի սստիկանության հսկիչ կետն էր, որտեղ խիստ կասկածանքով նայեցին ինձ, անձնագրիս լուսանկարին, հետո ձեռքից ձեռք անցկացրին եւ ի վերջո մեծահոգաբար ասացին. «Լավ, ձյաձ, գնացե՛ք»:
Բայց սա գյուղում չես կարող պատմել: Տեսք կանեն, որ նման բան ո՛չ տեսել, ո՛չ լսել են: Իրենք մինչեւ վերջին օրը տանն էին, դամբուլի, հոնի օղի էին քաշում, բակի հավուճիվի վերջն էին տալիս, որովհետեւ «եկող-գնացողը շատ էր»: Այնպես կասեն, այնպես կներկայացնեն, որ կթվա, թե դու այս աշխարհից չես, ինչ-որ անհայտ մոլորակից քիչ առաջ վայր ես իջել եւ անգետ-անիմաց՝ պիտի մինչեւ վերջին բառը լսես եւ հավատաս, ինչ արդեն չորրորդ-հինգերորդ անգամ է պատմվում՝ վեցերորդ-յոթերորդ խմբագրմամբ. նայած այդ պահին կողքինն ով է, ում տանն են հացի նստած, եւ դեռ էլի ով պիտի սեղանին միանա:
Առաջին պատերազմից հետո նույն այդ մարդիկ հինգ-տասը տարի անհաշտ էին պարտադրված իրականության հետ, խռով-ըմբոստ, իսկ երբ մի-երկու բաժակ բան էին խմում, լրիվ անկառավարելի էին դառնում:
Մինչեւ յոթ պորտը հայհոյում էին՝ հիշելով գյուղից մեկի հեռանալը, մյուսի թիկունքային «առնետությունը» եւ երրորդի խրամատային «վարքը»: Հինգ կամ տասը տարի նրանք արդարամիտ էին, ճշմարտախոս, հաստակող: Մինչեւ ոստիկանությունը, ԱԱԾ-ն, դատախազությունը կկոտրեին՝ փորփրելով եւ հայտնաբերելով, որ, ախր, Սրխավենդի երկրորդ ազատագրման մարտից Այսինչը թաքուն պահած «Կալաշնիկով» ունի, մյուսը՝ «Մակարով» ատրճանակ, երրորդը՝ նռնակ կամ, գուցե, միայն պայթուցիչ: Նրանք անպաշտպան էին եւ հարմարվեցին:
Նրանք իրականության տեղ սկսեցին պատերազմի պաշտոնական դարձող «ասքը» պատմել: Նրանք դարձան երեկվա աշխարհազորային գումարտակի հրամանատարի ոտքի տակ գառ մորթող, նրա սեղանին գետից կարմրախայտ որսացող, կրակ վառող՝ թարմ-թարմ խորոված մատուցող, վերջում նրա հետ մի բաժակ խմելու հրավերքի սպասող: Կոտրվեցին, փշրվեցին, մանրացան եւ այլեւս չզարմացան, երբ լսեցին, որ Այնինչը «Մարտական խաչ» շքանշան է ստացել: «Ինչի՞ համար» հարցը պատերազմից հինգ-տասը տարի հետո նրանց շուրթերին վերջնականապես լռեց եւ, ինչպես սառնամանիք օրով ատամների արանքից փշրկուն ձյան մեջ թքես, ցած ընկավ, կոխկրտվեց:
Դառը օր է, դժվար կյանք: Բայց ոչ թե՝ որ հացն է պակաս կամ շորը:
Գյուղում շատերն են քաղաքավար կյանքով ապրում: Մարդկայնությունն է պակասել, անկեղծությունը, տնավարիությունը: Ոչ ոք ոչ մեկին այլեւս չի վստահում: Առանձնության մեջ, տանը, ընտանեկան սեղանի շուրջ նրանք իրականությունը տեսնում եւ գնահատում են այնպես, ինչպես կովի պտղվելը կամ ստերջությունը, բայց հավաքականորեն «կոդավորված» են:
Դառը օր է, դժվար կյանք, եթե հազար հոգու հաշվով զոհերի թիվն է չափանիշ…
Պատմաբան, լրագրող, հրապարակախոս, քաղաքական գործիչ։ Հայաստանի Գերագույն խորհրդի (1990-1995) Արցախից ընտրված պատգամավոր, 2000-2015 թվականներին Արցախի Ազգային ժողովի երեք գումարումների պատգամավոր։ «Խոջալու․ հանցագործության անատոմիա», «Երկրի ժամանակը», «Հոգեւոր Հայաստանը եւ արդիականությունը» եւ «Աստծո հաջորդ օրը» գրքերի հեղինակն է։