Պերճ Թյուրաբյան․ Ես ստեղծում եմ

Այնպիսի հարցազրույց ստացվեց, որ ես նույնիսկ չգիտեմ ինչպես ունենալ մի նախաբան։

Մի քանի օր տեւած այս զրույցը՝ Նյու Յորքից Հայաստան, Պերճի մասին է, նրա խաղալիքների, երազանքների, կյանքից փախուստների մասին է։

Եվ այսպիսի մի հարցազրույցից առաջ ասել, որ նա երգահան է, թարգմանիչ, գրադարանագետ, որ նա հեղինակել է հայկական եւ թարգմանել ֆրանսիական շանսոններ, որ բանաստեղծական արժեք ունեն նախ եւ առաջ, ինձ քիչ թվաց։

Հարցին պատասխանելուց առաջ ասեմ, որ առ այսօր իմ ունեցած հարցազրույցների ժամանակ գրեթե չի եղել մեկը, որ ինձ նման հարց տար, այսինքն՝ հարց իմ երգի մասին եւ ոչ թե իմ: Եվ եթե նման հարց եք տալիս, ուրեմն պարզվում է՝
այս աշխարհում մի տեղ հիմա
ինչ-որ մեկն ինչ-որ մի տեղ
լսում է իմ երգը, լսել է ուշադիր եւ երգի մասին հարցեր ունի: Այդպիսին է այն անձը, որին կուզենայի սպասել կամ հակառակը՝ նա սպասեր իմ երգին:

Ինչ-որ մեկի՞ն… Ամենաընդհանուր պատասխանը կլինի՝ «Գոդոյին» (Godot): Սպասումը մարդուն տրված կյանքի ժամանակի ընթացքն է, որ ինքնին սպասումների շղթա է, ինչպիսի փիլիսոփայությամբ էլ կուզես առաջնորդվիր՝ հոգեւոր կամ էկզիստենցիալ… Առավոտյան ավտոբուսի սպասելու ֆիզիկական տաղտուկից մինչեւ հույսի, հանգստության, փրկության, ազատության, մարդու, իրադարձության… մահվան «առեղծվածային» սպասումները:

Նախորդ հարցի հետ է կապվում: Եվ այնքան էլ պատասխան չունի: Գիտե՞ք, լավ էլ չէ, որ միշտ պատասխան լինի: Ասենք, մարդկության ճնշող մասը հույսեր ունի, որ մահից հետո շարունակելու է ապրել եւ հանդիպելու է իր սիրելիներին… Սպասումը ավարտվում է մարդու չգոյությամբ: Այս երգում, իհարկե, խոսքը իրականի եւ պատրանքի հակասության մասին է, բացարձակի եւ իրականի, շոշափելիի եւ անշոշափելիի… Այլ կերպ ասած՝ պատրանքի կատարելության:

Ես «այդ անձին» միշտ էլ փնտրում եմ եւ չեմ գտնում, եւ, Աստված մի արասցե, գտնեմ: Կդադարեմ այլեւս նման երգ գրել: Թող անվերջ փնտրեմ ու չգտնեմ: Թող նա էլ՝ այդ «մեկը», որ այս աշխարհում ինձ է փնտրում ու սպասում, երբեք ինձ չգտնի: Որ «պատմությունը» շարունակվի:

Որ շփոթմունք չառաջանա, ասեմ, որ հիմա խոսքը իմ հին երգերից մեկի «Ինչ-որ տեղ եւ մի օր»-ի մասին է, ոչ թե «ինչ-որ մեկն ինչ-որ մի տեղ»-ի: Եթե նկատել եք, իմ երգերը սկսվում են մի տեղից ու հասնում գուցե ավարտին, գուցե՝ մեկ այլ պատմության սկզբի… Այդ երգում էլ յուրաքանչյուր տան վերջին անավարտ տողը հաջորդի համար նոր սկիզբ է դառնում եւ շարունակական կորուստների շղթա՝ «Աստված ինձ տվեց սեր, որպեսզի…» ինչ-որ տեղ եւ մի օր կորցնեմ այդ սերը… երգեր գրեմ այդ մասին եւ հետո՝ ինչ-որ տեղ եւ մի օր կորցնեմ այդ երգերը… հետո՝ կորցնեմ ինքս ինձ ու դառնամ անվավեր: Ինձ երգ գրելու խթան է դառնում երբեմն մի բառը. թերթի վերջին էջին հայտարարություններ էին լինում, եւ կար այսպիսին՝ այսինչը կորցրել է իր վկայականը, գտնելու դեպքում համարել անվավեր, որից էլ ծնվել է այս երգը: Ես ինձ պատկերացրի այդ մարդը, որն այլեւս «ինքնություն» չունի:

Այս հարցը ինձ մի՛ տվեք, շատ կմոլորվեմ պատասխանելու համար: Կսկսեմ Աստծո մոլորյալ գառներից ու կհասնեմ մինչեւ «մոլորակներ ու արեւներ»: Մարդը՝ մարդկությունը… իր գոյության օրից բնազդներով, զգայարաններով, ուղեղով, փորձով ձգտում է բացահայտել օրենքներ, որպեսզի «չմոլորվի»… բայց դրանք երբեք լավ չի յուրացնում…

Ախ, դուք նկատի ունեք այն պատմությունը, որ արել էի «Ինչ-որ տեղ եւ մի օր» երգի հետ կապված: Մի մարդ կար Երեւանում, որ այն տարիներին հայ մտավորականի եզակի տեսակ էր՝ Վարուժան Նալբանդյանը: Դերվիշ էր: Շատ բանիմաց, շատ խելացի, ֆրանսիական գրականության գիտակ, բազմաթիվ գրքերի եւ թարգմանությունների հեղինակ: Շատ մարդախույս լինելով հանդերձ մեզ հետ ընկերացավ եւ այցելում էր: Եվ իմ «տնային» համերգների ունկնդիրներից մեկն էր (դե, դա խորհրդային շրջանն էր, երբ հեղինակային երգը դժվար էր տնից դուրս հանել): Ամեն անգամ այդ երգը լսելիս ասում էր. «Երանի ես գրած լինեի այդ երգը»։ Հիշում եմ, մի անգամ, երբ նորից իր բամբ ձայնով կրկնեց այդ խոսքերը, աղջիկս՝ Արուսիկը, որ 3-4 տարեկան էր, շատ լուրջ դեմքով հարցրեց. «Թուղթ բերե՞մ՝ գրես»:

Գալով ինձ, չեմ կարող մի երգի մասին խոսել, շա՜տ-շատ են դրանք: Հատկապես շատ եմ նախանձում այն մարդկանց, որոնք մի երգով են հայտնի դարձել, ասենք՝ «Besame mucho»-ի հեղինակը. այսօր նրանց անունը անգամ քչերը գիտեն, բայց երգը կա: Կուզենայի իմ երգերի մեջ էլ մի լավագույն երգ ունենալ:

Գուցե «Ինչ-որ մեկն ինչ-որ մի տեղ»-ը կարո՞ղ էր լինել այն երգը, որ կուզենայի ես գրած լինել, բայց արդեն գրել եմ:

Ասեմ նաեւ, որ ունեմ մի ընկեր, ով առնվազն տարին երեք անգամ զանգում է եւ պահանջում, որ իր համար երգեմ իմ «Խաղալիքները» երգը, նորից ու նորից: Մի անգամ նույնիսկ առանց նախազգուշացնելու հատուկ եկավ Նյու Յորք՝ ուղիղ մեր տուն, որ ասի, որ դա «աշխարհի ամենալավ երգն է»: Հուզիչ է:

Փախուստի ուղիները գտնելը կարեւոր է… երբ կանգնում ես հարցերի եւ իրավիճակների առջեւ, որոնք անկարող ես բանականությամբ լուծել… նաեւ «պարապը» լցնելու ձեւեր են: Իմ փախուստի ուղիները երկու տեսակի են՝ փախուստ առօրյայից եւ փախուստ դեպի առօրյան, բայց սկզբունքը նույնն է՝ լցնել դրանք «գործողությամբ»: Օրինակ՝ նույնիսկ աշխատանքի գնալիս տրանսպորտի մեջ ինձ համար մեծ փախուստ է երգերի տեքստերի գրառումներ կամ թարգմանություններ անելը…

Իմ մանկության մեջ ցավ չի եղել, ողբերգություն չի եղել: Ինձ մանկության լավ պայմաններ են բաժին ընկել: Դա Եգիպտոսում էր, Կահիրեում, որ այդ տարիներին աշխարհի կենտրոններից մեկն էր: Իհարկե, մեր ընտանիքն էլ էր գաղթական հայ ընտանիք, բայց գաղթ ու աքսոր չեմ տեսել, իսկ Եգիպտոսի հայ համայնքն իր ակումբներով, ընկերային միջավայրով, դպրոցներով, մշակութային կյանքով լավագույնն էր պարգեւում ինձ: Բայց միշտ փորձել եմ հնարավորինս շուտ փախչել, ձերբազատվել մանկությունից: Թեեւ, ի վերջո, չեմ կարողացել, որովհետեւ դեռ մինչեւ այսօր մեջս մանկություն կա, այն մանուկը կա, որ կուզենար՝ ձեռքից բռնեն… Այսինքն՝ այդ մանուկը դեռ իմ մեջ է, որը ինչ-որ բան է ուզում: Ի՞նչ է ուզում: Խաղալիքնե՞ր:

Երեւի ոչ, բայց երբեմն մարդ գիտակցաբար չի ուզում այն հիշել: Դա ինքնապաշտպանվելու ձեւ է: Ազնավուրի վերջին երգերից մեկը, որ թարգմանել եմ, «Պատերազմի մանուկները» այդպիսի մանկության եւ այդ մանուկների մասին է:

Բայց իմ երգը այլ բանի մասին է… թե որքանով ես մանուկ մնացել հասուն տարիքում: Հայրս, օրինակ, այդպիսին էր՝ մեծ մանուկ: 80 տարեկանում կարող էր հոլ խաղալ եւ մանկան պես հրճվել: Բայց կան մարդիկ, օ՜, այնքան եմ հանդիպել այդպիսի մարդկանց, որոնց մեջ մանկության նշույլ իսկ չկա: Դժվար է նրանց հետ:

Գիտե՞ք, սա Ազնավուրով չի սկսվել եւ ավարտվել, Ազնավուրից առաջ եւ զատ՝ շատ այլ շանսոնիեների երգեր եմ թարգմանել: Բայց Ազնավուրին հայերեն թարգմանելն ու երգով մատուցելը մի օր համարեցի եւ դրանից հետո շարունակեցի համարել առաջնային խնդիր: Ինչո՞ւ: Այսօր շատերը, ովքեր լսել են նրան հայերենով, երախտապարտ են իմ արած գործի համար… որ հասկանում են, թե ինչի մասին է երգում: Ես հաճախ ասում եմ, որ եթե Աստված կա եւ մի օր ինձ հարցնի՝ ամենաշատը ի՞նչ սիրեցիր քո կյանքում, պատասխանս լինելու է՝ այն ամեն գեղեցիկ զգացումները, որ կիսել եմ ուրիշի հետ:

Տարբեր տարիքներում տարբեր հարաբերություններ եմ ունեցել Ազնավուրի երգերի հետ: Հիմա ինձ հատկապես զարմացնում եւ հիացնում է խոսքն ու երաժշտությունը համադրելու նրա վարպետությունը՝ գյուտերը, բազմապիսությունը, համարձակությունը:

Այստեղ ուզում եմ անպայման շեշտել, որ նույնպիսի ակնածանք ու հիացմունք եմ տածում Ժորժ Գարվարենցի հանդեպ, որը Ազնավուրի մի քանի լավագույն երգերի երաժշտության հեղինակն է, բայց, ցավոք, քչերը, հատկապես մեզանում, գիտեն այդ բազմավաստակ ու տաղանդավոր հայ երաժշտի մասին:

Ճիշտն ասած, հազվադեպ եմ գլխարկ դնում, հիմնականում այն հանած է (կամ՝ միայն բերետ, որը հանել-դնելը դժվար է…): Իսկ կատակը մի կողմ՝ բոլոր այն մարդկանց՝ գրողների, երաժիշտների, նվիրյալների… որոնց ստեղծած արժեքներով, նկարագրով ու գործով հիացել եմ, որոնք ինձ ձեւավորել են, որոնց շնորհիվ ապրելը իմաստավորվել է/իմաստավորվում է:

Հետաքրքիր է, որ նկատել եք: Ես պարզապես չեմ կարող ո՛չ երգում, ո՛չ էլ կյանքում ասել՝ ես քեզ սիրում եմ: Դա ինձ շատ անհեթեթ է թվում: Դա կարելի է չասելով էլ ասել: Բայց իրական կյանքում մեկ կամ երկու անգամ ասել եմ՝ ռուսերենով, երբ նոր էի եկել Հայաստան, սկսել էի ռուսերեն պարապել եւ մի ընկերուհու ռուսերեն նամակներ էի գրում:

Այս հարցը սխալ է տալ այն անձին, որը չի կարող անգամ ասել՝ քեզ սիրում եմ, ուր է թե աղաչեր՝ «դու ինձ մի՛ լքիր»: Բայց ես մեկն եմ, որը կարող է լուռ լաց լինել: Դա ստորանալու կամ ստորացվելու հետ կապ չունի:

Որպես վերջաբան եւ նոր սկիզբ

Պերճ Թյուրաբյանը պատրաստում է Ազնավուրին նվիրված արդեն երրորդ երգապնակը՝ «Ազնավուր 100»-ը։ Այդպիսով կլինի 50-ից ավելի թարգմանված ու երգված երգ՝ իր լավագույն երգերից։

Բայց Պերճն այս բոլորի մեջ չի կարող չառանձնացնել «Մամա» երգը, որ երգել է Կահիրեի իրենց ակումբում, երբ 13 տարեկան էր։ Սա առանձին պատմություն է, որի մասին, հուսով եմ, դեռ կզրուցենք։

Հարցազրույցը՝ Վիկտորիա Սամուելի