Երբ 1918 թվականի մայիսի 28-ին Հայաստանը հռչակվեց անկախ, հայ ժողովուրդն ազգ դառնալու պատեհություն ունեցավ։
Հիմա ընդունված է ազգից առաջ դնել «քաղաքական» մակդիրը՝ շեշտելու համար, որ ազգը, ի տարբերություն ժողովրդի, ոչ թե սոսկ էթնիկ հավաքականություն է, այլ քաղաքական նպատակներ եւ դրանք իրագործելու կամք ունեցող հանրություն։
Այդ նպատակները ձեւակերպելու եւ իրագործման կամքը ձեւավորելու համար վերնախավը (քաղաքական կուսակցություններ, մտածող մարդիկ) պետք է ազատվեր կայսրությունների հպատակ ժողովրդին հատուկ պասիվ դիմակայության վարքագծից ու դառնար նախաձեռնող։
Առաջին հանրապետությունում այդպես չեղավ։ Գուցե՝ օբյեկտիվորեն։
Հայաստանը խորհրդայնացվեց, եւ ժողովուրդը, որը չէր հասցրել ազգ դառնալ, մտավ նախ Անդրֆեդերացիայի, ապա նաեւ Խորհրդային Միության կազմի մեջ։ Եվ հիմա, երբ նայում ես Խորհրդային Հայաստանի 70-ամյա պատմությանը, պարզ երեւում է, որ ժողովրդորեն ապրելն անհամեմատ հեշտ էր, քան ազգ լինելը։
Սահմանները քո փոխարեն գծել են, պետական հաստատությունները քո փոխարեն ստեղծել են, հացի, կրթության, առողջության, հանգստի հարցերը քո փոխարեն լավ կամ վատ լուծում են։ Մնում է միայն ապրել եւ արարել, ինչը պատմական իներցիայով հայերս կարողանում ենք անել անհարազատ միջավայրերում։
Բայց ապրելու համար անցյալն ու ներկան բավարար չեն, ապագա է պետք։ Եթե Խորհրդային Միությունն ինքը ապագա ունենար, գուցե շարունակեինք ժողովրդորեն ապրել։ Չուներ։
1988-ի փետրվարին Օպերայի (այժմ՝ Ազատության) հրապարակում հավաքված 100-հազարավոր մարդիկ ենթագիտակցորեն ապագա էին պահանջում՝ չզգալով հավանաբար, որ առաջադրված խնդիրը՝ արդարության հաստատումը, սահուն կերպով քաղաքականացվում է։
Այսպես մենք կրկին ազգ դարձանք։ Ու կասկածները, թե անկախությունը եկավ, ինչպես ձյունն է հանկարծ գալիս, անհիմն են։ Մի ժողովուրդ՝ առանց ապագայի տեսլականի, չէր կարող 99 տոկոսով քվեարկել հանուն անկախության, ինչ է թե «մեկ ա, սովետը փլվում ա»։
Այսպես մտածելով՝ մարդիկ պարզապես ընտրատեղամասեր չէին գնա, չէին մասնակցի քվեարկությանը, իսկ գնալու եւ առանց հավատի քվեարկելու դեպքում չէինք ունենա այն հաջողությունները, որոնք գրանցվեցին անկախության հանրաքվեին հաջորդող 6-7 տարիներին։
Նույն տարիների ահռելի դժվարությունները, որոնք գրեթե ամբողջությամբ օբյեկտիվ էին, պատճառ դարձան ժողովրդին ազգազերծելու, հետո նաեւ, ցավոք, զանգվածի վերածելու։
Միշտ մտածել եմ՝ ի՞նչ կլիներ, եթե 1998-ի արտահերթ ընտրություններում իր թեկնածությունը չառաջադրեր ՀԿԿ կենտկոմի երկարամյա (1974-1988) առաջին քարտուղար Կարեն Դեմիրճյանը։ ՀՀՇ-ի եւ նախկին իշխանության գործընկեր Ռոբերտ Քոչարյանն ումի՞ց պետք է այդքան ուժ ստանար, որ հիմնովին մերժեր ազգորեն ապրած հանրության ձեռքբերումները։
Դեմիրճյանի հայտնությունը նվեր էր Քոչարյանին։ Նախկին առաջին քարտուղարը շռնդալից քարոզարշավով ազգից ժողովուրդ վերակերտեց, իսկ Քոչարյանն այդ ժողովրդին հեշտությամբ դարձրեց զանգված՝ զրկելով սեփական հաջողություններն ու ձեռքբերումները վայելելու հաճույքից։
2007-2008 թվականներին առաջին նախագահ Տեր-Պետրոսյանի սկսած շարժումն ազգի վերակերտման նպատակ ուներ, բայց կասեցվեց բիրտ ուժով, եւ Սերժ Սարգսյանի պաշտոնավարման տասը տարիներին շարունակեցինք ապրել զանգվածի բնազդներով, որոնցից ամենահզորն անզիջում ռազմահայրենասիրությունն էր։
Անկեղծորեն պետք է խոստովանել, որ 2018 թվականին Նիկոլ Փաշինյանը եւ ընկերներն այդ զանգվածին կրկին ժողովուրդ դարձրին։ Քանի որ գերխնդիրը ժողովրդավարությունն էր, ուրեմն նախ պետք էր ունենալ ժողովուրդ կամ ժողովրդորեն ապրող հանրություն։
Ազգի մասին խոսք չկար։ Ազգ կերտելու համար պետք էր առաջ բերել քաղաքական նպատակներ։ Դրանց շարքում առաջինը Արցախի հարցի կարգավորումն էր, որի արծարծումը, քանզի չէր նպաստելու նոր իշխանության հեղինակության ամրապնդմանը, օրակարգից դուրս դրվեց։
Հիմա փաշինյանական ժողովրդավարությամբ հիացողները չեն հասկանում (կամ լավ էլ հասկանում են), որ ապրում են ավազի վրա կառուցված ստվարաթղթե տնակում։ Ավազը կսորա, քամին կփչի, ու քաղաքական բովանդակությունից զուրկ այս կառույցը կդառնա չքաղաքականության հուշարձան։
Իմ կրոնն ու դավանանքը խոսքն է։ Ուժին, սպառազինությանը, քաղաքական խարդավանքներին ու նման բաներին չեմ հավատում։ Պետք է խոսենք, համոզենք իրար, եթե անգամ դա անհնար է թվում։