Քրեական սկանդալ
1926 թվական, սեպտեմբերի 5, Երեւան: Աբովյան փողոցում Չարենցը «Նագան» տեսակի ատրճանակով կրակում է կոմպոզիտոր Արտեմի Այվազյանի քրոջ՝ Մարիաննա Այվազյանի վրա: Առաջին փամփուշտը վրիպում է, երկրորդից Մարիաննան վիրավորվում է:
«Սիրահարված էի, ցանկություն ունեի նրա հետ ամուսնանալու, առաջարկություն արեցի, մերժեց, որից դրդված՝ ցանկացա սպանել եւ մահափորձ արեցի»,- սա հատված է սեպտեմբերի 8-ի հարցաքննությունից:
Նոյեմբերի 9-ի դատական նիստում Չարենցը դատապարտվում է ութ տարվա ազատազրկման, պատժաչափը մեղմվում է՝ դառնալով 3 տարի։ 1927-ի հունվարի 8-ին որոշվում է կալանքը փոխարինել «հարկադիր բժշկությամբ՝ ուղարկելով նրան սանատորիաներից մեկը»։ Նա մեկնում է Մայկոպ` հարազատների մոտ: Այստեղ էլ գրում է «Երեւանի ուղղիչ տնից» ստեղծագործությունը:
Ստեղծագործության մասին խոսելիս բանաստեղծի թոռը՝ Գոհար Չարենցը, առաջարկում է վերադառնալ 1925 թվական, երբ կոմկուսի անդամ Չարենցը մեկնում է Եվրոպա, վերադառնում նոր գաղափարներով, կոմկուսի նախագահ Աշոտ Հովհաննիսյանին էլ խնդրում իրեն հանել կուսակցության շարքերից: Մերժում ստանալով՝ Չարենցը սպառնում է հարցը լուծել «քրեական սկանդալով»:
Դրան գումարվել էր նաեւ Չարենցի հոգեկան ծանր վիճակը: Խրոնիկ անքնությունը, վախերը նա ամեն օր թաղում էր օղու շշի մեջ: Նամակներից մեկում էլ բանաստեղծը գրում է, որ հոգեկան կացությունը կարող է ողբերգությամբ ավարտվել:
Բանտի «ինտելիգենտ»-ը
Երեւանի ուղղիչ տունը Չարենցը նկարագրում էր որպես խորհրդային բանտի բնակիչների մի զարմանալի աշխարհ՝ կալանավորներին ու նրանց միջանձնային հարաբերություններին ինքնատիպ գունավորում տալով:
Չարենցը բանտի «ինտելիգենտ»-ն էր, կալանավորները նրան կնքել էին ընկեր Չարյանց անունով: Նրանից սկզբում հեռավորություն էին պահում, հետո վստահում այնքան, որ արդեն անձնական կյանքն էին պատմում։
Վերահրատարակության մասին
«Հուշագրությունը հաջորդել է «Երկիր Նաիրի» վեպին, իսկ անգերազանցելի վեպն ընթերցելուց հետո դժվար է անցում կատարել «Երեւանի ուղղիչ տնից»-ին»,- ասում է Արքմենիկ Նիկողոսյանը:
Գիրքն առաջին անգամ տպագրվել է 1920-ականներին: 1996-ին՝ բանաստեղծի 100-ամյակի նախօրեին, լույս տեսավ Հրանտ Մաթեւոսյանի կազմած ընտրանին, իսկ 2000-ականներին «Անտարեսը» քառահատոր հրատարակեց. «Երեւանի ուղղիչ տնից»-ը դրվեց չորրորդ հատորում: Չարենցի այս գործն առանձին գրքով հրատարակության է պատրաստել «Վերնատուն» հրատարակչությունը բանաստեղծի 125-ամյակին ընդառաջ:
Գիրքը ծանոթագրել է գրականագետ, բանաստեղծ Արմեն Սարգսյանը։ Նա ասում է, որ նախորդ հրատարակություններում սպրդած սխալները, որոնք բնագրին խորթ էին, շտկվել են: Գրքում շատ բարբառաբանություններ ու օտարաբանություններ կան, ծանոթագրություններն օգնության են հասնում:
Գրականագետները տարբեր անվանումներ են տվել այս ստեղծագործությանը՝ «հուշագրական վիպակ», «ինքնակենսագրություն», «հուշ-ակնարկ» եւ այլն:
Գրականագետ Արքմենիկ Նիկողոսյանն առաջարկում է այն անվանել հուշագրական վեպ, ըստ նրա՝ ստեղծագործությունը չէր կարող լինել պարզ հուշագրություն, որովհետեւ շարժառիթը զուտ անձնական չէ:
Այսինքն՝ Չարենցին վաղաժամ ազատելու պայմաններից մեկն, ըստ գրականագետի, եղել է նման հուշագրությունով հանդես գալն ու խորհրդային բանտը ջատագովելը:
Այն, որ ստեղծագործությունը գրվել է ռեժիմի պարտադրանքով, դրա մասին նաեւ Չարենցը տողատակերով է հուշում, իսկ նա ծածկախոսությունների մեծագույն վարպետ էր:
Մասնագիտությամբ լեզվաբան եմ, բայց հիմնական զբաղմունքս եղել է լրագրությունը։ Սկսելով «Շողակաթ» հեռուստաընկերությունից՝ մշտապես լուսաբանել եմ մշակութային իրադարձություններ՝ խնդիր ունենալով արվեստի երեւույթները չթողնել ստվերում։