Եթե կարծում ենք՝ միակ ճիշտն ենք, արդեն սխալ ենք

Ինչո՞ւ մենք չենք ցանկանում տեսնել մեր ընդդիմախոսի խոսքերում այն, ինչը պակասում է մեր ընկալումներում։ Այդպես մենք վեճից չենք կարողանում անցնել երկխոսության, որի արդյունքում երկու կողմն էլ մեկը մյուսի գիտեցածով հարստացած կլինի, քանի որ դիմացինի խոսքերում կլսի հենց այն, ինչն իրոք պակասում էր իր պատկերացումներում։

Ինչո՞ւ մենք մեր սրտի խորքում չենք ասում՝ «Լսեմ, տեսնեմ, թե ինչ է ասում դիմացինը»։ Ինչո՞ւ ենք մենք ճիշտն ու սխալը որոշում ոչ թե բոլոր հնարավոր տարբերակները դիտարկելով, այլ մեր համակրանքներով ու հակակրանքներով։ Մի՞թե ակնհայտ չէ, որ մեզնից յուրաքանչյուրը շատից քիչը գիտե, եւ մեր գիտեցածն անվերջ փոքր մեծություն է։ Մի՞թե մեզ հետ պատահածը բավարար չէ հասկանալու համար, որ ատելությունը ատելություն է ծնում, իսկ չարության խոսքը՝ չարություն։ Թվում է՝ պետք է ակնհայտ լինի, որ միմյանց պիտակավորելով եւ հայհոյելով չենք կարող հասնել այն բաղձալի համերաշխությանը, որի մասին այսօր շատերն են խոսում։

Ստացվում է շատ տարօրինակ պատկեր՝ բոլորս խոսում ենք ազգային համերաշխությունից, սակայն համատեղ ուժերով ստանում ենք այն, ինչ այսօր ունենք՝ բաժանումներ, պիտակավորում եւ ատելության խոսք: Փորձենք հասկանալ՝ ինչու է այսպես։

Իմացության պակասը ծնում է վախ

Ամեն ինչ սկսվում է նրանից, որ մենք չենք հասկանում մեր իմացածի սահմանափակությունը, չենք տեսնում, որ մեր իմացածը ամբողջի մի չնչին մասն է։ Մարդկային բնությունն է այդպիսին՝ այն չի հանդուրժում անորոշություններ։ Ցանկացած անորոշ իրավիճակում մենք բնազդաբար ձգտում ենք գտնելու մեզ համար ընդունելի որեւէ բացատրություն, միայն թե վերացնենք անորոշությունը․ ստեղծում ենք միֆեր, դավադրապաշտական տեսություններ, մի բան, ինչը կբացատրի իրավիճակը։ Սա փախուստ է։ Անորոշության հանդիպելիս մենք այնքան արագ ենք փախչում, որ չենք նկատում անգամ մեր փախուստը։

Տգիտությունը հանգեցնում է վախի, վախը՝ ատելության,
իսկ ատելությունը՝ բռնության: Սա հավասարում է։
Իբն Ռուշդ

Սակայն իրականությունը համառ է։ Ոչ մի հնարած տեսություն չի օգնի փախչելու իրականությունից։ Մեր հնարածը ճաքեր է տալիս, եւ նորից հայտնվում է անորոշությունը, որն էլ, գիտակցենք թե ոչ, մեր ներսում արթնացնում է դեռ անտիկ դարերից մնացած վախը։

Ընդհանրապես բոլոր վախերը վախ են անորոշությունից։ Մենք մահից էլ ենք վախենում այն պատճառով, որ դրա հետեւում անորոշություն է։

Վախը կուրացնում է

Այո՛, մենք վախենում ենք, բայց չենք կարողանում խոստովանել։ Հպարտությունը թույլ չի տալիս։ Մենք վախենում ենք անգամ մեր վախերի մասին խոսելուց։ Կարծում ենք, թե մեր խոստովանությունը կնսեմացնի մեզ։ Հենց այդ պատճառով էլ ավելի ու ավելի համառորեն ենք պնդում, թե մենք ճիշտ ենք, եւ մեր գիտեցածը միակ ճիշտն է։ Ինչպես չհիշենք «Լիր արքայի» կույրերի խոսակցությունը․

Քեզ ապակյա աչքե՛ր գնիր ու ձեւացրո՛ւ,
Իբրեւ մի ստոր քաղաքագետ, որ տեսնում ես,
Ինչ չես տեսնում:
Շեքսպիր, «Լիր արքա»,
Թարգմանությունը` Արամ Թոփչյանի

Մենք սկսում ենք ձեւացնել, թե գիտենք ճիշտը։ Երբ վախին միանում է մեծամտությունը, սկսում ենք պնդել, որ մեր իմացածը «միակ ճիշտն» է, և հետեւաբար մեր առաջարկած լուծումներն էլ «միակ ճիշտ» լուծումներն են։ Այսպիսով՝ մենք դադարում ենք հնարավոր այլ լուծումներ եւ զարգացման այլընտրանքներ տեսնելուց։ Մենք, որոշակի իմաստով, իրոք կուրանում ենք։ Ուղղակի չենք տեսնում այն ամենը, ինչ տարբեր է մեր իմացածից։ Ավելին՝ եթե մի որեւէ միտք տարբերվում է մեր իմացած «միակ ճշտից», մենք այն մոլեռանդորեն մերժում ենք եւ մատնում նզովքի նրա կողմնակիցներին։ Այսպես ծնվում են մոլեռանդությունը, ֆունդամենտալիզմը եւ տարատեսակ իրենց «միակ ճիշտը» համարող տեսությունները։

Ատելության խոսքի ծնունդը

Ինչո՞ւ են մարդիկ իրենց իմացածը համարում «միակ ճիշտ»։

Պատասխանը զարմանալիորեն պարզ է՝ նրանք վախենում են տեսնելուց, որ իրենք սխալ են։ Վախը կուրացնում է նրանց։ Սխալն ընդունելը հավասարազոր է դառնում իրենց աշխարհի փլուզմանը։ Չէ՞ որ իմացածից այն կողմ անորոշություն է։ Իսկ դա մահվան պես մի բան է։ Դրա համար էլ ատում են իրենց իմացածից տարբեր կարծիքները։ Նրանք ատում են այլակարծությունն ընդհանրապես։ Ամեն գնով ջանում են ապացուցել, որ իրենց իմացածը ամենա-ամենան է։ Նրանց թվում է, որ «միակ ճշտի» հետ չհամաձայնողներն ուզում են իրենց ոչնչացնել։

«Միակ ճիշտը» դիմացինին ապացուցելը իրենց համար դառնում է կենաց-մահու պայքար։ Գործի են դրվում բոլոր հնարավոր միջոցները։ Եվ երբ չեն բավարարում բանական փաստարկները, հայտնվում է ատելության խոսքը։

Եթե որեւէ տեղ հնչում է ատելության խոսքը, ուրեմն խորքերում կա անորոշությունից սնվող վախ եւ փախուստ իրականությունից։ Ցանկացած ատելության հիմքում ի վերջո վախն ու իմացության պակասն են։

Փնտրենք ճշմարտությունը, ոչ թե «ճիշտ դուրս գալը»

Ընդհանրապես գիտակից մարդկանց հարաբերություններում զրույցի նպատակը հասկանալն է, միասին ճշմարտությունը փնտրելը։ Սակայն երբ կարծում ենք, որ մեր գիտեցածը միակ ճիշտն է, խոսակցության իրական նպատակը փոխվում է։ Մենք այլեւս չենք փորձում հասկանալ ընդդիմադիր տեսակետի հիմքերը եւ դրանցով ամբողջացնել մեր իմացած ճշմարտությունը։ Մեր նպատակը դառնում է ընդդիմախոսին հաղթելը, քանի որ վախենում ենք սխալ դուրս գալուց։ Եվ այդ ոչ բարոյական նպատակին հասնելու համար մենք սկսում ենք օգտագործել անարժան գործիքներ։ Խնդիրը դիտարկելու փոխարեն անցնում ենք պիտակավորելուն եւ անձերի քննարկմանը։ Խորամանկորեն մեր ուշադրությունը տեղափոխում ենք խնդրի էությունը քննելուց այլ տեսակետ պաշտպանողների անձերին։ Այնուհետեւ խոսակցությունը վերածվում է բանավեճի, սկսում ենք խոսել բղավելով։ Հետո էլ անցնում ենք անձնական վիրավորանքի։

Այսպես ծնվում է ատելության խոսքը, որի արդյունքում չի կարող լինել նորի ճանաչում։ Փոխարենը շատանում են բաժանումները, եւ ավելի ու ավելի է դժվարանում կառուցողական որեւէ բան անելը։

Եթե մեր նպատակն այն չէ, որ ապացուցենք մեր մեծ եւ ուժեղ լինելը, այլ կամենում ենք ճանաչել երեւույթը եւ գտնել մեզ հուզող խնդիրների լուծումները, պետք է կարողանանք գտնել միջոցներ՝ զսպելու մեր ցածրագույն բնազդային մղումները, եւ սովորենք խաղաղության մեջ լսել, հասկանալ ընդդիմախոսներին։

Ցանկացած բանավեճի ժամանակ պետք է հիշել, որ յուրաքանչյուր տեսակետ ընդամենը հիպոթեզ է, որը դեռ պետք է ստուգել եւ հասկանալ դրա ճիշտ եւ սխալ կողմերը։

Եթե կամենում ենք հայրենիքի, ընտանիքի, հարազատի համար մի լավ բան անել, պետք է հիշե՛նք՝ ատելության խոսքը դրան չի ծառայում։ Հավատացե՛ք, այն չի նպաստում երեւույթների խորհուրդը հասկանալուն, առավել եւս լավագույն ճանապարհները ցույց տալուն։