Մոտ 50 րոպե. հենց այսքան ժամանակ պահանջվեց Վայոց ձորի մարզի Կարմրաշեն բնակավայր տանող 7 կիլոմետրն անցնելու համար: Կառուցումից ի վեր երբեք ասֆալտ չտեսած այս ճանապարհով վարելը դժվար է հատկապես տեղանքին անծանոթ վարորդների համար: Մեկ անգամ գնալու դեպքում էլ զգուշացնում են՝ էլ չեն անցնի այդտեղով: Ճանապարհին կատարվող միակ աշխատանքը փոսալցումն է, որ դիմանում է մինչեւ հաջորդ անձրեւ:
Կարմրաշենը ժամանակին «միջազգային» գյուղ է եղել, այսպես են բնութագրում բնակիչները: Ռուսներ, ադրբեջանցիներ, թուրքեր, բելառուսներ, ուկրաինացիներ կողք կողքի ապրել ու կառուցել են «Արփա-Սեւան» թունելը: Նախկին բանավանում իրենց երբմենի կեցության մասին հիշեցնում են միայն երկհարկանի տները, որ կառուցվել են այլազգի շինարարների համար:
1981-ին ավարտվել է թունելի կառուցումը, որից հետո օտարազգիներից մնացել են միայն թուրքերը, ադրբեջանիցները: Նրանք էլ 1988-ի Արցախյան շարժման ընթացքում են գնացել Կարմրաշենից: Նարիբեկ պապը հիշում է ադրբեջանցի ու թուրք դասընկերներին, հարեւաններին, ասում է՝ նրանց հետ եղբոր պես են ապրել:
«Իրենք հայերեն գիտեին, մենք՝ թուրքերեն: Հիմա ես 95 տոկոսով թուրքերեն գիտեմ, հայերից շատ թուրք ընկերներ եմ ունեցել: 1988-ին առոք-փառոք ճանապարհել ենք: Ընկեր ունեի, անունը Նասրադե էր, տարիներ առաջ գտել էր, զանգել: Հիմա կապ չկա: Արդեն դուշման ենք, 2020-ի պատերազմից հետո էլ չենք կարող առաջվա պես լինել»,-ասում է Նարիբեկ պապը:
Տարիների ընթացքում գյուղը կամաց-կամաց դատարկվել է: Հիմա Կարմրաշենում գրանցված 219 գյուղացուց միայն 120 հոգին է մշտական բնակվում: Շատերն էլ ամռան ամիսներին գալիս են, մեղվաբուծությամբ ու հողագործությամբ զբաղվում, ձմռանը՝ գնում:
Գյուղի վարչական ղեկավար Ավետիս Ավետիսյանը հայտնում է՝ խոստացել են վերակառուցել ճանապարհը: Ասում են՝ արդեն ֆինանսավորում կա, մնում է՝ մրցույթ հայտարարվի, սկսեն աշխատանքները: Տասնյակ անգամներ լսած ու անգիր արած խոստմանը գյուղացիներն այս անգամ էլ են հավատում:
Արմենակ Առուստամյանը համայնքապետարանի օպերատորն է: Նաեւ հեռակա սովորում է Երեւանում: Այժմ գյուղում է ապրում, բայց իր ու եղբոր ապագան Կարմրաշենում դժվար է պատկերացնում: Թե հիմնական աշխատանք գտնեն, կմնան, թե չէ, ստիպված կլինեն իրենք էլ «սեզոնային» ապրող դառնալ: Բայց Արմենակը վստահ է, որ ճանապարհը կկառուցվի, մարդիկ գյուղում կմնան, կնպաստեն զարգացմանը։ «Կարմրաշենում տարբեր հնավայրեր կան, Վայոց սարն է այստեղ: Ճանապարհի կառուցումը նաեւ գյուղական տուրիզմի զարգացմանը կնպաստի: Տարեկան մոտ 120-150 հյուր է գալիս մեր գյուղ, բայց նրանց թիվը կարող է բազմապատկվել, եթե պայմաններ լինեն»:
Գյուղապետարանի շենքը մյուս տներից միայն դրոշով է տարբերվում: Կիսաքանդ կառույցի մոտ հավաքված գյուղացիների մեջ կանայք չկան: Տղամարդիկ ասում են՝ հին սովորություն է՝ կանայք տան գործին պիտի լինեն: Իրենք էլ երբեմն հավաքվում են գյուղամիջում, քննարկում քաղաքականությունն ու պարարատանյութերի գները եւ գնում իրենց գործերով:
Կորնգան, առվույտ, ցորեն, հաճար, գարի են ցանում: Ցանքատարածությունները ոռոգելի չեն: Աստծո հույսով են. անձրեւ եկավ, բերք կլինի, չեկավ, չի լինի: Այս տարի անձրեւաշատ է, ուրախ են: Խմելու ջուրն էլ ձմռանը հաճախ չի լինում: Գյուղի աղբյուրը, որ անասուններին ջրելու համար է, ձմռան ամիսներին նաեւ բնակիչներին է օգնության հասնում:
Գյուղում հիմնականում մնացել են միջին տարիքի բնակիչները: Երիտասարդներից շատերն աշխատանք չունենալու պատճառով հեռանում են: 67-ամյա Սոս Թովմասյամը կնոջ հետ է ապրում: 10 տարուց ավելի է՝ բոլոր երեխաները երեւանամերձ բնակավայրեր են տեղափոխվել: Հայրը նրանց վերադարձը չի պատկերացնում, ասում է՝ գոնե այնտեղ մի գործ գտնում են, գան Կարմրաշեն, ի՞նչ անեն:
Գյուղում վերջին անգամ 3 տարի առաջ է հարսանիք եղել: Կարմրաշենում երիտասարդ աղջիկների չես գտնի, փոխարենը մոտ 30 տարեկան 25-30 չամուսնացած տղաներ կան: Իրենք ծնողներին չեն ուզում թողնել մենակ, աղջիկներն էլ Կարմրաշեն հարս չեն գալիս, ասում են՝ վաղը, մյուս օրը երեխան որտե՞ղ գնա մանկապարտեզ, ինչո՞վ զբաղվի:
Երեխաների միակ զբաղմունքը դպրոց հաճախելն ու ֆուտբոլ խաղալն է: Բնակիչները հպարտությամբ են պատմում՝ ֆուտբոլիստ Ռոման Բերեզովսկին Կարմրաշենում ապրած ռուսների երեխա է:
Գյուղի դպրոցում ութ աշակերտ կա, տասն՝ ուսուցիչ: Մի քանի դասարաններում սովորողներ չկան: Դավիթ Համբարձումյանը պատմության 26 տարվա ուսուցիչն է, բայց կրթությունը գյուղատնտեսական է:
«Երկիրը որ քանդվեց, դպրոցի տնօրենը տեսավ, որ ունակություններս համապատասպանում են, ընդունվեցի աշխատանքի»,-պատմում է մանկավարժը: Վստահեցնում է, որ երեխաներին որակյալ կրթություն են տալիս, միայն թե աշակերտների միջեւ մրցակցություն չկա, ու քչերն են կարողանում լավ սովորել:
Գյուղի միակ խանութը, որ 22 տարվա պատմություն ունի, աշխատեցնում է Արմենը: Ասում է՝ ամբողջ խանութում մի լավ կոնյակի գնի ապրանք է՝ առաջին անհրաժեշտության մթերք եւ ըմպելիք: Խոտքաղի սեզոնին է առեւտուրը մի քիչ ակտիվանում, հետո օրերով կարող է խանութ մտնող չլինել: Բայց փոքր խանութի պարտքացուցակը մեծ է:
Գյուղի 70-ամյա բուժքույր Մարետ տատը խանութի մշտական հաճախորդն է: Ամեն առավոտ կաթ է հանձնում, օրվա փոքրիկ առեւտուրն անում: Կյանքի 50 տարին բուժքրոջ աշխատանքին նվիրած կինն իր գործը մինչ օրս պատասխանատվությամբ է կատարում: Հպարտությամբ է պատմում՝ կորոնավիրուսի համավարակի ընթացքում Կարմրաշենի բնակիչների 95 տոկոսից ավելին իր հորդորով է պատվաստվել, իր խոսքին հավատում են:
Մարետ տատի երկու երեխաներն էլ արտերկրում են, նրանց վերջին անգամ մի քանի տարի առաջ է տեսել: Մարիամ անունով դստեր կարոտն ինձնից է առնում, բայց Կարմրաշեն հաճախ այցելելու խոստմանս չի հավատում. «Բոլորն էդպես են ասում, բայց Կարմրաշեն չեն գալիս»,-համակերպված ժպտում է Մարետ տատը: