Վարդան Հարությունյանը հատուկ «Ալիք Մեդիայի» համար զրուցել է Ղրիմի թաթարների շարժման ակտիվ մասնակից, խորհրդային տարիների քաղբանտարկյալ Սինավեր Կադիրովի հետ։ Սինավերը հայաստանցի ընթերցողին պատմում է անհայտ ղրիմթաթարական շարժման մասին։ Շարժում, որի նպատակը հայրենիք վերադառնալն է եղել։
Քո գիրքը ես կարդացել եմ։ Այնտեղ բոլորին էլ անդրադարձել ես, այդ թվում նաեւ մեր պայքարին։ Մեր պայքարի պատմությունը հնուց է գալիս, բայց, որքան հասկանում եմ, քեզ խորհրդային շրջանն է հետաքրքրում։
Մինչեւ 1944 հասնելը անպայման պետք է շեշտվի, որ 1921 թվականին Լենինի դեկրետով մենք Ռուսաստանի կազմում ինքնավար հանրապետության կարգավիճակ ստացանք։ 1941-ին ֆաշիստական Գերմանիայի զորքերը շատ արագ կարողացան գրավել Ղրիմը։ Մինչեւ 1944 թվականի մայիս Ղրիմը եղել է գերմանական օկուպացիայի ներքո։ 1944-ի մայիսին խորհրդային զորքերն այն հետ գրավեցին, ապա Ղրիմի թաթարներին, որ ապրել էին գերմանական օկուպացիայի պայմաններում, մեղադրեցին՝ իբր համագործակցել են ֆաշիստների հետ։ Այդ պատրվակով վճռեցին աքսորել նրանց իրենց հայրենիքից։ Երկու օրվա ընթացքում՝ 1944-ի մայիսի 18-20-ը, մի ողջ ժողովրդի տեղահանեցին ու աքսորեցին Սիբիր ու Միջին Ասիայի հանրապետություններ։
Մինչեւ 1966 թվականը 18 տարին լրացած բոլոր Ղրիմի թաթարները եղել են ոստիկանական հատուկ հսկողության տակ։ Աքսորավայրից հեռանալու իրավունք չեն ունեցել։ Փախուստի փորձը 25 տարվա ազատազրկում էր խոստանում։ Չնայած այս հանգամանքին՝ աքսորի առաջին տարիներին փախուստի փորձեր հաճախ են եղել։ Հիմնականում՝ հարազատներին գտնելու նպատակով։ Աքսորն իրականացվել էր չափազանց արագ, արդեն ասացի՝ երկու օրվա ընթացքում։ Կազմակերպիչներին չի էլ հետաքրքրել, թե աշխարհագրական որ կետերում են հայտնվելու հարազատները կամ նույն ընտանիքի տարբեր անդամները։ Բեռնատարներով դեպի գնացք են տեղափոխել մարդկանց ու լցրել տարբեր վագոններ։ Իսկ գնացքին կցված վագոններից որը որ կայարանում են առանձնացնելու՝ չեն կարեւորել։ Նույն ընտանիքի տարբեր անդամներ կարող էին իրարից հարյուրավոր կամ հազարավոր կիլոմետրեր հեռու վայրերում հայտնվել։ Սիբիրն անսահման է։ Իրար կորցրած հարազատները, հարց ու փորձով, կցկտուր տեղեկություններով, եթե կարողացել են պարզել, թե որտեղ են ընտանիքի մնացած անդամները, փախուստ կատարելով փորձել են հասնել իրար։
Մինչեւ 1956 թվականը՝ 12 տարի անընդմեջ, շատ խիստ հսկողություն է եղել։ Ազատ տեղաշարժի հնարավորությունը բացառվել է։ 1956-ին խորհրդային իշխանությունները հրամանագիր են հրապարակում, որի համաձայն՝ Ղրիմի թաթարների նկատմամբ հանվում է հատուկ հսկողությունը, նրանք արդեն չեն գտնվում ոստիկանության ամենօրյա ուշադրության ներքո, բայց նաեւ աքսորավայրի տարածքը լքելու իրավունք չեն ունեցել։ Շատ ավելի ուշ՝ 1967-ին, Ղրիմի թաթարներն ազատ տեղաշարժի իրավունք ստացան։ Նրանք կարող էին տեղաշարժվել խորհրդային երկրի տարածքում, բայց հայրենիք վերադառնալու իրավունք, ինչպիսին ստացան, ասենք, Հյուսիսային Կովկասի աքսորված ժողովուրդներից չեչենները, ինգուշները, ինչպես նաեւ կալմիկները կամ աքսորի ենթարկված այլ ժողովուրդներ, չունեին։
Այդ շրջանից մերոնք սկսեցին կենտրոնանալ Միջին Ասիայի հանրապետություններում։ Միջին Ասիան, վերջին հաշվով, շատ ավելի լավ էր, քան Սիբիրը կամ Ուրալը։
Պատկերացրեք, Ղրիմում չէր մնացել ղրիմթաթարական ոչ մի ընտանիք։ Նույնիսկ խառն ընտանիքներն են աքսորվել։ Եթե, ասենք, կինը թաթարուհի չէ, նրան առաջարկվել է մնալ, բայց ընտանիքից հրաժարվելու պայմանով։ Շատ կանայք, իհարկե, ընտրել են աքսորն ընտանիքի հետ։ Արդեն գորբաչովյան պերեստրոյկայի տարիներին հայտնի դարձավ, որ աքսորի ավարտից հետո կազմակերպիչները պատահաբար պարզում են, որ իրենց սխալի հետեւանքով աչքից հեռու Արբատի սլաք կոչվող տարածքում ղրիմթաթարների որոշ քանակություն մնացել է։
Պատկերացրեք՝ զեկուցել են արդեն Մոսկվա, որ Ղրիմում ոչ մի թաթար չի մնացել, ու հանկարծ պարզվում է՝ այդ անկյունում ահագին մարդ դեռ կա։ Վախենալով, որ իշխանությունները եթե տեղեկանան, ապա իրենց խիստ կպատժեն, կարող են նույնիսկ գնդակահարել, բարձում են մարդկանց լաստանավերը, դուրս են բերում բաց ծով ու խորտակում են։ Խնդիր էր դրվել, որ Ղրիմում Ղրիմի թաթարներ չմնան ընդհանրապես։
Աքսորվել են բոլորը։ Անգամ կուսակցական գործիչները եւ պաշտոնյաները։ Ճիշտ է, նրանք աքսորվել են ոչ այնպիսի վագոններով ու ոչ այնպիսի պայմաններում, ինչպես հասարակ մարդիկ, բայց, այնուամենայնիվ, աքսորվել են։
Այս թվականը կարելի է արդարացման թվական համարել։ Շատերն արդարացվեցին։ Ե՛վ անհատ քաղաքացիներ, ե՛ւ ամբողջ ժողովուրդներ։ Հյուսիսային Կովկասի ժողովուրդների մասին արդեն ասացի՝ նրանք հայրենիք վերադառնալու իրավունք ստացան։ Բայց մենք այդպես էլ մնացինք չարդարացված։ Այստեղից էլ սկիզբ է առնում ղրիմթաթարական շարժումը։
Ղրիմի թաթարներից նրանք, ովքեր մասնակցել էին պատերազմին, ովքեր բարձրաստիճան պաշտոնյաներ կամ կուսակցական դեմքեր էին, սկսում են սկզբում մասնավոր, ապա ընդհանուր դիմումներ գրել Մոսկվա՝ խնդրելով, որ իրենց նույնպես արդարացնեն ու հայրենիք վերադառնալու իրավունք տան։ Ժամանակի ընթացքում դիմումների տակ ավելի ու ավելի են շատանում ստորագրությունները։ Այս նախաձեռնություններն էլ հիմք դարձան, որ մեր շարժումը ձեւավորվի։ Ամենասկզբում մարդիկ վստահ էին՝ Կրեմլում արդարամիտներ են նստած, կլսեն իրենց, կքննարկեն եւ, անկասկած, արդար լուծում կտան։ Բավարարող պատասխան, բայց, չէր գալիս: Այս ընթացքը տարիներ է տեւել, իր մեջ, սակայն, քաղաքական կամ հակախորհրդային ենթատեքստ չի պարունակել։ Միայն 1960-ականներին, տեսնելով, որ դիմումներն արդյունք չեն տալիս, մարդիկ սկսում են քաղաքականանալ։ Սա բնական ընթացք էր։ Այլ կերպ չէր էլ կարող լինել։
Ամեն տարի մայիսի 18-ին՝ մեր աքսորի օրը, մարդիկ հավաքվել են իրենց բնակավայրերում գտնվող Լենինի հուշարձանի մոտ, իսկ այդ տարիներին Լենինի արձաններ կային ամենուր, ու ձեւակերպել խորհրդային իշխանություններին ուղղված իրենց միակ պահանջ-խնդրանքը՝ ստանալ հայրենիք վերադառնալու իրավունք։ Նույն կարգի միջոցառում կարող էր կազմակերպվել նաեւ Լենինի ծննդյան օրը։ Սա անվտանգ էր, ցույց էր տալիս, որ մարդիկ հակախորհրդային տրամադրություններ չունեն, որ հույսը հենց խորհրդային իշխանություններն են։ Տարեցտարի կրկնվող այս միջոցառումները իշխանությունների համար դառնում էին խնդիր։ Մի կողմից՝ ոչինչ հակախորհրդային չկա, մյուս կողմից՝ կազմակերպվում են հանրային միջոցառումներ, որոնք իշխանությունների հետ համաձայնեցված չեն։ Խորհրդային երկրում ինքնաբուխ հավաքներ լինել չէին կարող։ Մի պահից ցուցարարների առաջին շարքերում գտնվող ակտիվ մասնակիցներից ոմանց սկսում են բերման ենթարկել, բացատրել նրանց, որ միջոցառումները պետք է նախապես համաձայնեցվեն իշխանությունների հետ, որ նման միջոցառումներ կազմակերպելն ու դրանց մասնակցելն օրինական չեն, բայց խիստ պատիժներ չեն լինում։ Իշխանությունների այդ քայլերից կարելի էր եզրակացնել, որ երկար հանդուրժել չեն պատրաստվում։ Մերոնք էլ, բնական է, լռել չէին պատրաստվում։ Այդ շրջանում է, որ մարդիկ սկսում են հասկանալ՝ իշխանություններն իրենց խնդիրը լուծելու նպատակ չունեն։
Ղրիմ վերադառնալու համար ծավալված մեր պայքարին վերջ տալու նպատակով խորհրդային իշխանությունները Ուզբեկստանում ստեղծեցին ղրիմթաթարական երգի ու պարի համույթ, մանկավարժական ինստիտուտում ղրիմթաթարական բանասիրության ֆակուլտետ բացվեց, 1967-ին խորհրդային կառավարությունը որոշում հրապարակեց, որի համաձայն՝ մեր ժողովուրդն արդարացված է, ավելին՝ Ուզբեկստանի տարածքում մեզ անգամ ինքնավարության առաջարկություններ էին անում, միայն Ղրիմ վերադառնալը մոռանանք։ Մեր ժողովուրդը, բայց, շարունակում էր հայրենիք վերադառնալու իրավունքի համար իր պայքարը։
Այո՛, այո՛, եղել են ու շատ են եղել նման զավեշտալի դեպքեր։ Դրանք եղել են Այշե Սեիտմուրատովայի ու նրա սերնդակիցների երիտասարդության տարիները։ Շատ ակտիվ են եղել նրանք։ Աներեւակայելի մեծ գործ են արել ղրիմթաթարական շարժման ձեւավորման ու կայացման համար։ Նրանք են, փաստորեն, հիմքերը դրել։ 1960-ականներին մեր շարժումը դարձավ շատ ավելի կազմակերպված։ Նրանք են քաղաքականացրել մեր շարժումը։ Չկային արդեն 50-ականների եւ 60-ականների առաջին տարիների միամիտ պատկերացումները, թե Մոսկվան խնդրին տեղյակ չէ, թե բավական է տեղեկացնելը, եւ մեր բոլոր հարցերը կլուծվեն։ Մարդիկ հասկացել էին, որ հենց Մոսկվան է գլխավոր խոչընդոտը։
Նրանք, որ 1960-ականներին երիտասարդ ակտիվիստներ էին, ծնվել էին Ղրիմում, աքսորի ժամանակ մանկահասակ երեխաներ էին եղել, ինչպես Մուստաֆա Ջեմիլեւը, Այշե Սեիտմուրատովան եւ այլք։ Հենց նրանց մեջ է հարց ծագում՝ տեսանելի աշխատանք արվում է, դիմումներ գրվում են, հավաքներ կազմակերպվում են, մարդիկ ստորագրում են, արդյունք, բայց, չկա։ Ահա արդյունքի բացակայությունն էլ հանգեցնում է մտքին, որ Մոսկվա ուղարկված նամակները բավարար չեն, որ թեման շատ ավելի լայն շրջանակների՝ Կրեմլից դուրս, ավելին՝ խորհրդային երկրի սահմաններից դուրս պետք է լսելի դառնա։ Այդ շրջանում էլ մեր շարժման ներկայացուցիչները սկսում են հարաբերվել Խորհրդային Միությունում գործող այլախոհների հետ։ 1960-ականներից ղրիմթաթարական շարժումը դառնում է Խորհրդային Միությունում գործող այլախոհական շարժման մաս։
Եթե 1950-ականներին մեր շարժման կազմակերպիչները ղրիմթաթարական ծագմամբ կուսակցական ու պետական գործիչներն էին, որոնց հույսը Կրեմլն էր, ապա 60-ականների մասնակիցներն արդեն կարդում ու տարածում էին այլախոհական գրականություն։ Այսպես շարունակվել է մինչեւ 1980-ականների վերջը, երբ մենք հայրենիք վերադառնալու իրավունք վաստակեցինք։
Հետաքրքիր է, բայց Ղրիմի թաթարներին հակախորհրդային ագիտացիա եւ պրոպագանդա հոդվածով չէին դատապարտում։ Հիշում եմ՝ երբ մեր շարժման առաջնորդներից Մուստաֆա Ջեմիլեւի 6-րդ դատավարությունն էր ընթանում, մտահոգություն հայտնեցի, որ նրան հակախորհրդային ագիտացիա եւ պրոպագանդա հոդվածով կարող է դատեն, ինչը շատ մեծ պատժաչափ էր նախատեսում, ինչին Մուստաֆան հանգիստ հակադարձեց՝ մի՛ անհանգստացիր, մեզ այդ հոդվածով չեն դատում։ Իրոք, մենք շատ դատապարտվածներ ենք ունեցել, մարդիկ կային, որ մի քանի անգամ էին դատապարտվել, բայց հակախորհրդային ագիտացիա եւ պրոպագանդա հոդվածով՝ ոչ ոք։ Տարածված էին սովետական պետական ու հասարակական կարգն արատավորող ակնհայտ հերյուրանքներ տարածելը եւ ազգային ու ռասայական իրավահավասարությունը խախտելը հոդվածները։ Լինում էին նաեւ այլ հոդվածներ, բայց ոչ երբեք մաքուր քաղաքական՝ հակախորհրդային ագիտացիա ու պրոպագանդա։
1960-ականների սերունդը դեռ ակտիվ էր, երբ շարժման մեջ սկսեց ներգրավվել 1970-ականների սերունդը, մարդիկ, որ 1950-ականներին էին ծնվել։ Այդ թվում եւ ես։ Իմ սերունդը Ղրիմում չի ծնվել, չի ապրել աքսորյալի վիճակում ու ոստիկանական հսկողությունը չի տեսել։ Ղրիմը մեզ համար մեր ծնողների հիշողություններ էին ու մեր ընտանեկան պատմությունները։
Մենք, ինչպես վայել է երիտասարդներին, ծայրահեղական էինք։ Տեսնում էինք՝ մարդիկ պայքարել են, դատապարտվել են, շարունակում են դատապարտվել, արդյունք, բայց, չեն գրանցել։ Սա հուսահատեցնում էր ու դրդում ծայրահեղության։ Մենք արդեն զենք, զինամթերք հայթայթելու ճանապարհին էինք, երբ 1977-ի հունվարին տեղի ունեցավ պայթյունը Մոսկվայի մետրոյում։ Մեր ավագ սերնդի ներկայացուցիչները, որ գիտեին ավելին, մեզ ասում էին, որ այդ պայթյունը վերագրել են պայթյունի հետ ոչ մի կապ չունեցող հայտնի հայ այլախոհ Ստեփան Զատիկյանին, որպեսզի արատավորեն այլախոհներին ու հարվածեն այլախոհական շարժմանը։ Սա մեզ համար նախազգուշացում դարձավ, ստիպեց, որ մենք հետ կանգնենք մեր ծրագրերից։ Հասկացանք, որ ծայրահեղական գործողություններով հարվածի տակ ենք դնելու մեր ազգային շարժումը եւ, ընդհանրապես, այլախոհությունը ողջ Խորհրդային Միությունում։ Փոխարենը՝ կազմակերպեցինք Մուսա Մամուտի անվան նախաձեռնող խումբ ու սկսեցինք տեղեկատվական բյուլետեն հրապարակել։
Այո՛, Մուսա Մամուտի քայլը ժամանակին շատ մեծ արձագանք ստացավ։ Մեզ՝ երիտասարդներիս, ոգեշնչում էր։
Առաջին անգամ իմ հետեւից եկան 1982-ի փետրվարի մի ցուրտ առավոտ։ Վաղ լուսաբաց էր։ Մտան տուն ու սկսեցին խուզարկել։ Ես շատ վախեցած էի։ Ավելի շատ ոչ թե ինձ համար, այլ մորս։ Նա սրտային հիվանդ էր։ Տեսքս պետք է որ շատ ընկճված լիներ։ Մայրս մոտեցավ ինձ ու չեկիստների ներկայությամբ ասաց․ «Եթե դու սրանցից այդքան պետք է վախենաս, ուրեմն մի՛ զբաղվիր այն գործով, ինչով զբաղվում ես»։ Այս խոսքերն ինձ սթափեցրին։ Ինձ այնքան թեթեւացած զգացի։ Վախի նշույլ անգամ չէր մնացել։
1982-ից մինչեւ իմ կալանավորումն ու դատապարտումը, որ տեղի ունեցավ 1985-ին, ես ակտիվ կերպով ներգրավված եմ եղել մեր ազգային շարժման մեջ։ Անընդհատ եղել եմ պետական անվտանգության կոմիտեի ուշադրության կենտրոնում, բայց իմ կալանավորումը, միայն նրանց հայտնի պատճառներով, հետաձգվեց մինչեւ 1985 թվական։
Ի՞նչ է նշանակում 2014 թվական։ Մենք պետք է ողջ 2000-ականների, ավելին՝ 1990-ականների մասին խոսենք։ 2014-ը նախորդող զարգացումների արդյունք է։ Օկուպացիան հենց այնպես տեղի չունեցավ։ Կային նախադրյալներ։ Այդ հիմա է, որ նրանք՝ ուկրաինացիները եւ ռուսները, բարիկադի տարբեր կողմերում են՝ թշնամիներ են, կռվում են իրար դեմ։ Իսկ այն ժամանակ նրանք սլավոն եղբայրներ էին։ Սլավոն եղբայրներ էին, որոնց եղբայրը չէր Ղրիմի թաթարը։
Ասենք՝ տներին հաճախ կհանդիպեիր գրություններ՝ «ոչ սլավոններին վարձով չի տրվում»։ Կամ Ղրիմի թաթարներն իշխանության մեջ ներգրավվելու հնարավորություն չունեին։ Փակ էր նրանց ճանապարհը։ Հաշվի չէին առնվում ո՛չ մարդու պատրաստվածության աստիճանը եւ ո՛չ էլ կրթությունը։ Ազգային պատկանելությամբ էին առաջնորդվում։ Նախապատվությունը տրվում էր սլավոն եղբայրներին։ Մեծ պայքարի արդյունքում էր հնարավոր լինում տեղական ինքնակառավարման մարմիններում տեղ ստանալ։ Օրենքները, երբ խոսքը վերաբերում էր Ղրիմի թաթարներին, չէին գործում։ Մի օրինակ կարող եմ հիշել․ Ռյազանի դեսանտային ուսումնարանի խմած ռուս շրջանավարտները Սուդակի սրճարանում վիրավորում են մատուցողուհուն։ Ականատես թաթարները նրանց նկատողություն են անում, կռիվ է սկսվում, որի ժամանակ ռուս դեսանտայինը դանակահարում ու սպանում է մերոնցից մեկին։ Մերոնք նրանց բռնում ու ոստիկանություն են հանձնում։ Ոստիկանները, որ սլավոններ են, երկու օրից նրանց ազատ են արձակում ու հնարավորություն տալիս, որ անարգել Ռուսաստան անցնեն։ Հարց է ծագում՝ Ուկրաինայի տարածքում Ուկրաինայի քաղաքացի է սպանվել, սպանել են այլ երկրի՝ Ռուսաստանի քաղաքացիները, բայց, պարզվում է, եթե Ուկրաինայի քաղաքացին ազգությամբ թաթար է, կարելի է նաեւ այդպես վարվել։ Մի կողմում Ուկրաինայի քաղաքացի Ղրիմի թաթարն է, իսկ մյուս կողմում՝ թեկուզ սրիկա, բայց մեր սլավոն եղբայրը։ Ահա այսպիսի ծայրահեղություն է եղել։
Մենք, իհարկե, Կիեւից շատ էինք դժգոհ, բայց հասկանում էինք՝ եթե բացահայտ եւ ուժեղ սկսենք ուկրաինական իշխանություններին ճնշել, հանդես գալ նրանց դեմ, կնշանակեր խաղալ Ռուսաստանի խաղը։ Այս երկընտրանքը մեզ միշտ է հետապնդել ու զսպել է նաեւ։ Ոչ մի կերպ չէր կարելի խաղալ հօգուտ Ռուսաստանի։
Անձամբ ես անընդհատ առաջարկում էի, որ պետք է միջազգային հանրության միջոցով եւ օգնությամբ ազդել Կիեւի վրա։ Ուկրաինացիները վտանգը չէին տեսնում կամ մեծ նշանակություն չէին տալիս, իսկ մենք, գտնվելով Ղրիմում, տեսնում էինք, թե ինչ քայլեր է կատարում ու ինչ է նախապատրաստում Ռուսաստանը։ Ղրիմի թաթարները Ղրիմում եղած միակ կազմակերպված, ազդեցություն ունեցող ուժն էին, որ հանդես էր գալիս Ուկրաինայի օգտին, իսկ Ուկրաինան սա չէր գնահատում։ Ռուսաստանը, հակառակը, սա տեսնում էր ու աշխատում էր մեր դեմ։ Ի՞նչ էին ցանկանում ռուսները. առանց պատերազմի վերամիավորել Ղրիմը Ռուսաստանին։ Ահա այս խաղաղ վերամիավորման առասպելն էլ իրենց միանշանակ դիրքորոշմամբ ջարդում էին Ղրիմի թաթարները։
Եկավ 2014 թվականը։ Ղրիմի թաթարները ռուսների հորինած հանրաքվեին դեմ դուրս եկան, կազմակերպեցին բողոքի ցույցեր, Կիեւից աջակցություն, բայց, չկար։ Ավելին՝ տեղում՝ Ղրիմում, ուկրաինական զինվորականներին բացատրում էինք, որ դիմադրության դեպքում մենք իրենց հետ ենք, որ ռուսական զորամիավորման թիվը մեծ չէ, եւ հաջողելու ենք։ Նրանք, սակայն, դիմակայելու ցանկություն չունեին։ Ուզում եմ ասել, որ անգամ 2014-ին դեռ աշխատում էր սլավոն եղբայրների ինստիտուտը, որը հետո պետք է քանդվեր ու իր տեղը թշնամությանը զիջեր։ Այն ժամանակ դեռ եղբայրներ էին։ Բացատրում էինք, որ ե՛ւ մենք, ե՛ւ նրանք Ուկրաինայի քաղաքացիներ ենք, իսկ ռուսները՝ ոչ, որ նրանք ագրեսորներ են, մեզ չէին հասկանում, մեր խոսքը չէին ընդունում։ Մենք եղբայր չէինք, եղբայրները ռուսներն էին, իսկ եղբոր վրա կրակել չի կարելի։ Ես սա մեծ ցավով եմ հիշում։
Հարյուրից ավելի քաղբանտարկյալներ ունենք։ 2014-ից հետո ռուսները, տեսնելով, որ իրենց գլխավոր հակառակորդը Ղրիմում մենք ենք, բռնությունների սլաքը հիմնականում մեր դեմ էլ ուղղեցին։ Սկզբում գողանում էին մեր ակտիվիստներին, հետո մենք նրանց գտնում էինք խոշտանգված ու սպանված կամ գտնել անգամ չէինք կարողանում։ Ավելի ուշ սկսեցին ձերբակալել ու դատել։ Երբ բռնությունների ծավալները մեծացան, շատ թաթարներ ստիպված եղան հեռանալ իրենց հայրենիքից։ Նրանք, ովքեր մնացին, մշտական սպառնալիքի տակ են։
Իրավապաշտպան, հասարակական գործիչ` խորհրդային այլախոհի տպավորիչ կենսագրությամբ։ 2004-ին ստեղծել է «Իրավունքի եւ ազատության կենտրոնը», որի հիմնադիր ղեկավարն է։ Հրապարակել է հայ այլախոհության պատմությունը ներկայացնող երկու գիրք՝ «Այլախոհությունը խորհրդային Հայաստանում» եւ «Քաղբանտարկյալի պատմություն»։