Պրիվոլնոյե, Սարչապետ․ լքված գյուղեր

Պրիվոլնոյեն Լոռու մարզի գյուղերից է։ Սահմանակից է Վրաստանի Հանրապետությանը։ Նախկինում այն գրեթե ամբողջությամբ ռուսական էր:

Վերա Ռեշետովան այստեղ մնացած սակավաթիվ ռուսներից է։ Նա Միքայել Հրեշտակապետի ռուսական եկեղեցու ե՛ւ պահակն է, ե՛ւ պատարագիչը, ե՛ւ մոմավաճառը:

«Այսօր կիրակի է, չէ՞, կիրակնօրյա ժամերգություն եմ իրականացրել, կոչվում է Օբեդնիցա, մասնակիցները քիչ են, համարյա չկան, գալիս են երկու-երեք հոգի ու վերջ»,- պատմում է տիկին Վերան։

Ամուսինը մահացել է երկու տարի առաջ։ Չեռնոբիլի վթարի վերացման վետերան էր: Վերան ասում է, որ կնոջ համար գյուղում մենակ ապրելը դժվար է. «Անպայման տանը պետք է տղամարդ լինի, ամեն մանրուքի համար պետք է գնաս, խնդրես՝ օգնե՛ք, մի բա՛ն արեք, իսկ հենց այնպես ոչ մեկը ոչինչ չի անի»։

Տիկին Վերան մի քանի կով ունի, կարտոֆիլ է ցանում, աղոթում, որ կարկուտը կամ երաշտը բերքը չփչացնեն. «Չենք կարողանում հասցնել, ապրում ենք պարտքերի մեջ»։

Վալենտինա Կուսատկինայի համար ամեն ինչ ավելի բարդ է։ Նրա քույրերից մեկը Ռուսաստանում է ապրում, մյուսն՝ Ուկրաինայում։ «Ամեն ինչ խաղաղ էր, այցելում էինք իրար, իսկ հիմա տեսնո՞ւմ եք՝ ինչ է կատարվում Ուկրաինայում»։ Ռուս-ուկրաինական պատերազմի խորապատկերում նա Պրիվոլնոյեն ամենաանվտանգ տեղն է համարում։

Վալենտինայի մեծ ընտանիքն այս գյուղի հնաբնակներից է։ Հայրը 20 տարի եղել է դպրոցի տնօրենը։ «Ես իմ գյուղի հայրենասերն եմ»,- ասում է ու խոստովանում, որ վախենում է շուրջը նայելուց. ամենուր դատարկ տներ են։

Ռուսների 90 տոկոսը գյուղից հեռացել է վերջին 30 տարում, քչերն են մնացել։ Վալենտինա Իվանովան Պրիվոլնոյեն չլքելու իր պատճառն ունի։ Թոռը՝ Պետյան, զոհվել է 44-օրյա պատերազմում, թաղված է հայրենի գյուղում։

Տիկին Վալենտինան արցունքն աչքերին ցույց է տալիս թոռան նկարները. «Տեսե՛ք՝ էստեղ ինքն ինչքան լուրջ է, իսկ ընդհանրապես շատ կատակասեր էր։ Ասում էի՝ Պե՛տյա, զգո՛ւյշ եղիր, կասկա՛ [սաղավարտ] հագիր, ասում էր՝ բաբո՛ւլ, դու ինձ էրեխու տե՞ղ ես դրել»։

Պետյայի երեք եղբայրներից երկուսը սպասում են բանակում ծառայելու իրենց հերթին, մեկն առողջական խնդրով ազատված է։ Վալենտինա Իվանովան կյանքից այլեւս ակնկալիք չունի, միայն ուզում է, որ մարզում իր զոհված թոռան մասին շատ խոսեն, նրա անունով կոչեն գյուղի դպրոցը, որպես հերոսի պատվեն։

«Գնացինք մարզպետարան՝ խնդրելու, որ դպրոցը Պետյայի անունով կոչեն, Կիրովականում [Վանաձոր] ասացին՝ ինքն Արցախում է պարգեւատրվել, ոչ թե Հայաստանում»,- պատմում է պատերազմում զոհված Պետյայի տատիկը, ցույց տալիս թոռան պարգեւներն ու ավելացնում՝ ինձ էս պարգեւները ոչինչ չեն ասում. եթե նա ողջ լիներ, իմ ինչի՞ն էին պետք պարգեւները։

Սարչապետ

Ամայի փողոցներ, կյանքի հատուկենտ նշաններ. այսպիսին է Լոռու մարզի Սարչապետ գյուղը, որի բնակչության 70 տոկոսը վերջին երկու տասնամյակում լավ կյանքի հույսով տեղափոխվել է ռուսական կամ բելառուսական քաղաքներ:

Մնացել են հիմնականում ծերերը, եւ նախկին ուսուցիչ Նոդար Բարոյանը տրտնջում է. «Մարդ չկա, հետդ հաց ուտող չկա, այ ցավդ տանեմ, տենց բա՞ն կլինի, հետդ հաց ուտող չկա, դրանից վատթար ի՞նչ կլինի»։

Նոդար Բարոյանը սահմանամերձ Սարչապետի ե՛ւ տարեգիրն է, ե՛ւ վերջին պոետը։ 60 տարեկանում է սկսել բանաստեղծություններ գրել։ Առաջին գիրքը վերնագրել է․ «Իմ աշունը շատ է հեռու»։

Ֆելիքս Թորոսյանը Սարչապետի դպրոցի ռազմագիտության ուսուցիչն է: Հայաստանի հյուսիսի երբեմնի ամենամարդաշատ գյուղի դատարկվելուն նայում է զորակոչի տվյալներով. «Սա այն գյուղն էր, որ, երբ զորակոչ էր լինում, ամեն անգամ 30-40-45 տղա էր տալիս, այսօր ընդամենը մեկ-երկու հոգի են, շատ ցավալի է»։

Թորոսյանը պատմում է, որ մինչեւ վերջերս միայն տղամարդիկ էին գնում «խոպան»։ Դա կոչվում էր ժամանակավոր արտագնա աշխատանք։ Հիմա ընտանիքներով են գնում, եւ այդ պատճառով գյուղի բնակչությունը վեց անգամ պակասել է. «Առաջ 3600 մարդ էր ապրում Սարչապետում, հիմա հազիվ 600 է մնացել»։