Ախուրյան համայնքի ընդհանուր նկարագիրը․
Ախուրյան
Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի կողմից 2021 թվականի սեպտեմբերի 24-ին ընդունված «ՀՀ վարչատարածքային բաժանման մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն (ՀՕ 328-Ն)՝ համայնքների միավորման արդյունքում ձեւավորվել է Ախուրյան բազմաբնակավայր համայնքը։ Դրա կազմում ընդգրկված բնակավայրերն են՝ Ախուրյան, Ազատան, Ախուրիկ, Ախուրյան կայարան, Այգաբաց, Առափի, Արեւիկ, Բայանդուր, Բասեն, Բենիամին, Գետք, Երազգավորս, Լեռնուտ, Կամո, Կապս, Կառնուտ, Կարմրաքար, Կրաշեն, Հայկավան, Հացիկ, Հացիկավան, Հովիտ, Հովունի, Ղարիբջանյան, Մայիսյան, Մարմաշեն, Մեծ Սարիար, Շիրակ, Ոսկեհասկ, Ջաջուռ, Ջաջուռավան, Ջրառատ, Վահրամաբերդ, Փոքրաշեն եւ Քեթի գյուղերը։
Համայնքի կենտրոնը Ախուրյան գյուղն է: Այն գտնվում է Շիրակի մարզում՝ մարզկենտրոնից 3 կմ հեռավորության վրա, իսկ մայրաքաղաք Երեւանից՝ 126 կմ հեռավորության վրա։ Համայնքի վարչական տարածքը կազմում է 55,889.73 հա, իսկ 2024 թվականի հուլիսի 1-ի տվյալներով բնակչության թվաքանակը հասնում է 45,816-ի։
2024 թվականի Զբոսաշրջային գրանցամատյանի մեջ ներառվել են 350 զբոսաշրջային ռեսուրսներ՝ պատմամշակութային, բնական եւ մարդկային։ Դրանցից առանձնանում են 10 զբոսաշրջային վայրեր, որոնք աչքի են ընկնում իրենց պատմամշակութային նշանակությամբ, ճարտարապետական արժեքով եւ զբոսաշրջային հետաքրքրությամբ։
Այս վայրերը նպաստում են համայնքի զբոսաշրջային զարգացմանը, ինչպես նաեւ պատմամշակութային ժառանգության պահպանմանը։
Դրանց թվում են՝
Ախուրյանի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի․
Ախուրյանի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որը կառուցվել է 19-րդ դարում, համարվում է հայկական ճարտարապետության կարեւոր ներկայացուցիչներից մեկը: Այն կառուցված է տեղական տուֆ քարից՝ օգտագործելով խաչաձեւ հատակագիծ ու կենտրոնական գմբեթ, որը խորհրդանշում է հոգեւոր կապը Աստծու հետ: Գմբեթի բարձրացած կառուցվածքը ոչ միայն ստեղծում է կաթողիկոսի տարածություն, այլեւ ուղղորդում է հայացքն դեպի երկինք՝ ազդարարելով քրիստոնեական հավատքը:
Եկեղեցին բնութագրվում է չափավոր ու գեղեցիկ դեկորատիվ լուծումներով, որոնք ամբողջացնում են նրա սրբազան տեսքը: Տուֆի քարի բնական երանգները ոչ միայն գեղեցիկ տեսք են հաղորդում կառույցին, այլեւ ապահովում են նրա ամրությունն ու պահպանման շարունակականությունը: Զարդաքանդակներն ու խաչքարերը, որոնք տեղադրված են եկեղեցու տարածքում, վկայում են հայ մշակույթի մասին՝ խորացնելով ու ընդգծելով եկեղեցու հարստությունն ու արժեքը:
Եկեղեցին, լինելով պատմական եւ ճարտարապետական արժեք ունեցող տարածք, խորը ազդեցություն է ունեցել ինչպես տեղական համայնքի, այնպես էլ Հայաստանի հոգեւոր եւ մշակութային ժառանգության վրա։ Այն չի միայն ծիսակատարությունների վայր, այլեւ դարձել է համախմբող ուժ՝ ապահովելով մշակութային ու հոգեւոր մթնոլորտ՝ ստեղծելով հաղորդակցման եւ համախմբման հնարավորություն համայնքի անդամների ու այցելուների համար։
Մարմաշեն վանական համալիր
Մարմաշեն վանական համալիրը (IX-XIII դարեր) եղել է Հայաստանի կրոնական եւ կրթական նշանավոր կենտրոններից մեկը եւ պատկանում է հայ արվեստի ու ճարտարապետության հոյակապ կոթողների շարքին: Վանքը հիմնադրել է Վահրամ Պահլավունի իշխանը 10-րդ դարի վերջին։ Եկեղեցու հարավային պատին Վահրամ Պահլավունու թողած արձանագրության համաձայն՝ Պահլավունիները, ժառանգելով Շիրակի այդ տարածքը, վերակառուցում են Մարմաշենի վանքը՝ դարձնելով այն իրենց հոգեւոր կենտրոններից մեկը եւ տոհմի դամբարանատեղին: Այստեղ են թաղված Վահրամ Պահլավունին, նրա որդիներն ու թոռները, ինչպես նաեւ տոհմի այլ անդամներ:
Կա կարծիք, որ «Մարմաշեն» անվանումը «Մարիամաշեն» բառի ձեւափոխումն է: Հավանաբար, այստեղից էլ գալիս է համալիրված տարածքի եւ նաեւ մոտակա գյուղի անվանումը:
Վանքը բաղկացած է երկու խումբ հուշարձաններից. հիմնական խումբը՝ Մեծ Մարմաշենը, որի կազմի մեջ մտնում են առայժմ հայտնի չորս եկեղեցիներ, գավիթ, դամբարան եւ գերեզմանատուն՝ շրջափակված պարսպապատերով: Մյուս խումբը, որն ավելի հայտնի է որպես Վերին կամ Փոքր Մարմաշենը, կազմված է մեկ եկեղեցուց եւ գերեզմանատնից: Վանքի գլխավոր եկեղեցու հյուսիսային պատի ընդարձակ արձանագրության մեջ նույնպես նշված են երկու խումբ՝ Մեծ Մարմաշեն եւ Փոքր Մարմաշեն՝ կամ Վերին վանք: Գավիթի հատակն ամբողջությամբ ծածկված է տապանագիր գերեզմանաքարերով:
Մարմաշեն վանական համալիրը գտնվում է Շիրակի մարզի Մարմաշեն գյուղից 2 կմ դեպի հարավ-արեւմուտք, Ախուրյան գետի ձախ ափին: Այն դարեր շարունակ եղել է Շիրակ գավառի զարգացած հոգեւոր եւ մշակութային կենտրոններից մեկը, իսկ այսօր հանդիսանում է մի կարեւոր զբոսաշրջային վայր՝ հայ ճարտարապետության ու պատմական ժառանգության կարեւոր հուշարձաններից մեկը:
Մինաս Ավետիսյանի տուն-թանգարան 
Մինաս Ավետիսյանի տուն-թանգարանը, որը գտնվում է Հայաստանի Շիրակի մարզի Ջաջուռ գյուղում՝ նկարչի ծննդավայրում, հանդիսանում է նրա արվեստի անմահացումը։ Թանգարանը հիմնադրվել է 1982 թվականին, սակայն 1988 թվականի ուժգին երկրաշարժից հետո շենքը մեծ վնասներ է կրել։ 2003 թվականին, շնորհիվ Քըրք Քըրքորյանի «Լինսի հիմնադրամի» ֆինանսավորմամբ, տեղի է ունեցել նոր շենքի կառուցում, որը բացվել է 2005 թվականին։
Թանգարանը միավորում է արվեստի տարբեր տեսակներ, ներառելով Մինաս Ավետիսյանի սեփական արվեստանոցը եւ նրա ժամանակակիցների աշխատանքները։ Այստեղ կարելի է տեսնել 12 գեղանկար, 8 գրաֆիկա, 12 թատերական ձեւավորում, ինչպես նաեւ նկարչի եւ նրա շրջապատի ներկայացուցիչների գործեր։ Թանգարանում այցելուները հնարավորություն ունեն ծանոթանալու ոչ միայն Մինասի ստեղծագործություններին, այլեւ նրա անձնական իրերին՝ լուսանկարներին ու հիշատակներին։
Մինաս Ավետիսյանը XX դարի երկրորդ կեսի հայ գեղանկարչության ամենանշանավոր ներկայացուցիչներից է։ Նա բազմաժանր արվեստագետ էր, որի ստեղծագործություններում առանձնանում են վառ գույների խառնուրդները, բնության պատկերների ներդաշնակությունը եւ արտահայտչականությունը։ Ավետիսյանի արվեստի մեջ խոշոր տեղ են զբաղեցնում հայկական գյուղաշխարհի, բնապատկերների, դիմանկարների ու նատյուրմորտների թեմաները։ Նա ստեղծել է նաեւ 20 ինքնատիպ որմնանկարներ։
Թանգարանի առանձնահատկությունն այն է, որ այն ոչ միայն ցուցադրում է նկարչի կտավները, այլեւ մատուցում է անմոռանալի մթնոլորտ՝ ներկայացնելով նրա կյանքի պատմությունը եւ արվեստը։ Ավետիսյանի շուրջ 30 բնօրինակ կտավները համարվում են նրա ամենամեծ հավաքածուի մասը, որոնք ցուցադրվում են այստեղ՝ կողք-կողքի նրա անձնական իրերի, լուսանկարների եւ ներկայացումների համար պատրաստած դեկորների հետ։
Բացի այդ, թանգարանը հանդիսանում է մշակութային կենտրոն, որտեղ մշտապես կազմակերպվում են ցուցադրություններ եւ էքսկուրսիաներ։ Այն նախատեսված է ոչ միայն Մինաս Ավետիսյանի արվեստը պահպանելու, այլեւ արվեստի սիրահարներին ու այցելուներին հետաքրքիր եւ կրթական այցելությունների հնարավորություն ընձեռելու համար։
Այսպիսով, Մինաս Ավետիսյանի տուն-թանգարանը միավորում է հայ արվեստի անցյալը եւ ներկան՝ համախմբելով մի շարք մշակութային ոլորտներ եւ շարունակելով բարձրացնել արվեստի եւ հուշարձանների պահպանման կարեւորությունը։
Ծակ քար-Յոթ եղբոր սուրբ․
«Ծակքարը» կամ «Յոթ ախպոր սուրբ» ուխտատեղին գտնվում է Շիրակ մարզի Ախուրյան խոշորացված համայնքի Հացիկ բնակավայրից մոտ 1 կմ հյուսիս-արեւելք՝ Կարմրաքար բնակավայրում, որտեղ կան վաղ ժամանակների քրիստոնեական խաչքարեր։
«Յոթ ախպոր սուրբը» կազմված է գետնափոր մի քանի փոքրիկ խուցերից։ Հավանաբար, սա մի բնական քարայր է եղել, որը հետգայում վերածվել է մատուռի: Կա մի պատմություն, որ քարայրում ապրել են յոթ եղբայրներ, ովքեր մշտապես կռիվ են տվել թշնամիների դեմ եւ պահպանել այդ տարածքը։ Նրանց զոհվելուց հետո տեղացիները եղբայրներից չորսին հուղարկավորել են քարայրի ներսում, իսկ երեքին դրսում։ Եղբայրները ունեցել են մի քույր, ում սպանել են քոչվոր ցեղերը։ Նրա մասունքները ամփոփված են սրբատեղից քիչ վերեւ՝ սարի վրա։ Հենց այստեղից էլ առաջացել է «Յոթ ախպոր սուրբ» ուխտատեղի անվանումը:
Մատուռից ոչ հեռու՝ ձորալանջին, աչքի է ընկնում վիթխարի մեծության, կլոր անցքով ձվաձեւ մի քար, որն առավել հայտնի է «Ծակ քար» անվանումով:
Ավանդության համաձայն, հին դարերում ամուլ կանայք զավակ ունենալու հավատով ուխտի են եկել այս վայր: Ըստ այլ վարկածի, երբ անցնում ես քարի անցքի միջով, կարծես վերածնվում եւ մաքրվում ես գործած մեղքերից ու հիվանդություններից։
Տիրաշենի բնակավայր․
«Տիրաշեն» բնակավայրը, որը գտնվում է Շիրակի մարզում Ախուրյան համայնքի տարածքում՝ Գյումրի քաղաքից 10 կմ հեռավորության վրա, իրական գանձ է պատմության եւ մշակույթի սիրահարների համար։ Այս վայրի հարուստ պատմությունն ու մշակույթը կգրավի ձեզ եւ կտանի այլ ժամանակաշրջան, դեպի ավելի քան 3000 տարի հետ, որը լի է հետաքրքիր պատմություններով։ Բնակավայրը գտնվում է հիանալի բնական միջավայրում՝ երեք կողմից զառիկող լանջերով, ուստի միանգամից կգրավի ձեզ իր իսկական բնության գեղեցկությամբ։ Այստեղ դուք կկարողանաք վայելել «Տիրաշեն» ամրոցի ավերակների հմայքն, իսկ նրա շրջակայքում կբացահայտեք մ.թ.ա. II հազարամյակից մնացած դամբարանադաշտերը։ Ամրոցի պարիսպները, որոնք կառուցված են խոշոր քարերով, հիշեցնում են հին թագավորությունների փառքը։ Սա նաեւ վայր է, որտեղ յուրահատուկ ժառանգություն է պահպանվել՝ ժայռերին փորագրված երկրաչափական պատկերները եւ հին՝ Ուրարտուի թագավոր Արգիշտի Ա-ի սեպագիր արձանագրությունները, որոնք պատմում են այս տարածքի հարուցած մեծ պատմական նշանակության մասին։ Զբոսաշրջիկներին այստեղ կգրավի նաեւ «Խաչի ձոր» գյուղատեղին, որտեղ կարող եք ծանոթանալ այս անշեղ տարածքի պատմությանը։ Բացի այդ, դուք կկարողանաք ուսումնասիրել բազմաթիվ հրաբխային լճեր՝ Մարմար եւ Կապույտ լճերը, որոնք ունակ են ձեզ անհավատալի գեղեցկությամբ համբուրել։ Չմոռանաք նաեւ այցելել «Նադիայի լիճ»՝ լճեր, որոնք բացառիկ են ոչ միայն բնական գեղեցկությամբ, այլեւ համարվում են վուլկանիկ ձեւավորմամբ։ Տիրաշենը բացահայտում է նաեւ միջնադարյան ժայռափոր խաչքարերի եւ այլ արժեքավոր մշակութային հուշարձանների պաշարներ, որոնք դառնալու են ձեր պատմական ճանապարհորդության կարեւոր մասը։ Այստեղ դուք կգտնեք նաեւ Մարմաշենի վանական համալիրը՝ հայ ճարտարապետության վառ օրինակներից մեկը։ Եթե դուք փնտրում եք մի տեղ, որտեղ կարող եք բացահայտել պատմություն, մշակույթ եւ բնություն միաժամանակ, ապա Տիրաշենը հենց այն վայրն է, որը ձեզ դուր կգա։
Ջրառատի Սուրբ Մինաս եկեղեցի․
Գյուղում պահպանվել է VII դարի եզակի ճարտարապետական կառույց՝ Սուրբ Մինաս եկեղեցին։ Հնում այն եղել է գմբեթավոր եռախորան եկեղեցի, սակայն XIX դարի սկզբին հասել էր խոնարհված վիճակում։ Եկեղեցուց մնացած պատերի հատվածներից մասնագետները ենթադրել են, որ նախախորանի խաչաթեւերը դրսից, հարավից եւ արեւելքից վեցանիստ են եղել։
XIX դարում գյուղացիները գտնելով կիսավեր եկեղեցին՝ վերականգնել են այն՝ որպես բազիլիկ ոճի եկեղեցի՝ փայտյա տանիքով։ Այն ծառայել է գյուղի բնակիչների հոգեւոր կարիքներին։ Փոփոխությունների հետեւանքով Սուրբ Մինաս եկեղեցին կորցրել է իր նախնական տեսքը։ Վկաները պատմում են, որ եկեղեցու պատերին եղել են որմնանկարներ։
1988 թվականի Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժի ժամանակ Սուրբ Մինաս եկեղեցին կրկին խոնարհվել է։ Վերականգնողական աշխատանքները մեկնարկել են միայն 2017 թվականին՝ ճարտարապետ Լեւոն Մինասյանի ղեկավարությամբ։ Վերջինս հաշվի է առել VII դարի եկեղեցու բոլոր առանձնահատկությունները՝ հնարավորինս վերականգնելով դրա նախնական տեսքը։ Մաքրման աշխատանքների ընթացքում հայտնաբերվել է քառակողմ խաչքար, որը ներկայումս գտնվում է եկեղեցու բակում։
Վերականգնման աշխատանքների շրջանակում եկեղեցուն կից կառուցվել է զանգակատուն, բարեկարգվել եւ ցանկապատվել է հարակից տարածքը։ Վերականգնված Սուրբ Մինաս եկեղեցին օծվել է 2019 թվականի նոյեմբերի 24-ին։
Բասենի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի․
Բասենի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ունի միջնադարյան հայկական եկեղեցաշինության տիպին պատկանող ճարտարապետական առանձնահատկություններ։ Այն հիանալի օրինակ է միջնադարյան հայկական ճարտարապետության եւ մետաղագործության ավանդույթների զարգացման, ինչպես նաեւ տեղական հնագույն ոճերի միաձուլման։ Եկեղեցի իր ճարտարապետական վեհությամբ հանդիսանում է միջնադարյան հայկական մշակույթի արժեքավոր մաս եւ ընդգծում այն ժամանակվա հայ մասնագետների բարձր արվեստի եւ շինարարական հմտությունների ցուցանիշը։
Եկեղեցին բազալտե քարերից է կառուցված, ինչը բնորոշ է Շիրակի տարածաշրջանի միջնադարյան եկեղեցիներին։ Բազալտը ամուր եւ դիմացկուն նյութ է, որն լավ պահպանվել է։
Կառուցվածքը խաչաձեւ-գմբեթավոր է, ինչը բնորոշ է հայկական միջնադարյան եկեղեցիներին։ Այսպիսի կառուցվածքը համադրում է տարբեր տարրեր՝ կենտրոնական գմբեթը հանդիսանում է եկեղեցու հիմնական օղակը, իսկ մյուս մասերը՝ ուղղահայաց թեւերը։
Գմբեթը ծածկված է թեթեւ ցանցիկ կառույցներով, որոնք ձգվում են վեր՝ ստեղծելով բարձրություն, որը խորհրդանշում է երկնքի ու երկրի միաձուլումը։ Գմբեթի ներքին հատվածը ներկված է պատկերներով, որոնք ամրացնում են եկեղեցու սրբապատկերային նշանակությունը։
Պատերը զարդարված են խաչքարերով, արձանագրություններով եւ փորագրություններով՝ կապված հայկական կլասիկ արվեստի եւ պատմական հուշերի հետ։
Մայիսյանի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի․
Շիրակի մարզի Մայիսյան գյուղի կենտրոնում վեր է խոյանում VII դարի Տիրանավոր՝ այժմ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որը կառուցված է սրբատաշ տուֆից եւ զարդարված է բազմաթիվ խաչաքանդակներով։
1926-1927 թթ. երկրաշարժի հետեւանքով եկեղեցին ավերվել է՝ թողնելով միայն սալաքարեր։ Հիմնվելով գյուղացիների հիշողությունների վրա՝ եկեղեցու պատերի մի մասը վերականգնվել է, իսկ ամբողջական վերակառուցումը կատարվել է 1955-1956 թթ.՝ Ներսես Աշտարակեցի կաթողիկոսի օրհնությամբ։
Եկեղեցին խաչաձեւ գմբեթավոր տիպի է՝ կենտրոնացված հատակագծով։Օգտագործվել է տեղական տուֆ, որն իր գույներով եւ դիմացկունությամբ ապահովում է եկեղեցու յուրահատուկ տեսքը։ Պատերը զարդարված են խաչքարերով եւ հայկական ավանդական նախշերով։ Գմբեթը բարձր է, իսկ ներսի լուսամուտները ստեղծում են բնական լուսավորություն։ Եկեղեցու շրջակայքում կան հին խաչքարեր եւ գերեզմաններ։
Մայիսյանի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին հայկական քրիստոնեության, ճարտարապետության եւ պատմական ժառանգության բացառիկ վկայությունն է։ Այն հիշեցնում է դարերի ընթացքում հայ ժողովրդի կրոնական հավատքի եւ մշակութային արժեքների պահպանման անխախտ պայքարի մասին։
Ազատանի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի․
Ազատան
Եկեղեցին կառուցվել է 1460 թվականին եւ հանդիսանում է հայկական միջնադարյան ճարտարապետության վառ օրինակ: Նրա հոգեւոր եւ համայնքային նշանակությունը մեծ է, քանի որ այն շարունակում է մնալ գյուղի կարեւորագույն կենտրոններից մեկը: Հատկանշական է, որ 1865 թվականին եկեղեցին վերանորոգվել է, իսկ 1880 թվականին ավելացված զանգակատունը նպաստել է եկեղեցու ճարտարապետական գեղեցկությանը:
1999 թվականին բարերար Հարություն եւ Մարի Արսլանյանների օգնությամբ եկեղեցին վերաօծվել է Սուրբ Հարություն անվամբ, սակայն այն շարունակում է հայտնի մնալ իր սկզբնական՝ Սուրբ Ստեփանոս անվամբ:
Եկեղեցին ոչ միայն կրոնական ծիսակատարությունների վայր է, այլեւ ակտիվ մշակութային կենտրոն, որտեղ անցկացվում են տարբեր միջոցառումներ, եւ որտեղ համայնքի անդամները համախմբվում են: Այն նաեւ կարեւոր դեր է խաղում գյուղի երեխաների կրթության մեջ:
Ազատանի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին, իր պատմությամբ եւ հոգեւոր նշանակությամբ, հանդիսանում է Հայաստանի հարուստ մշակութային ժառանգության մի մասնիկ, որն շարունակաբար պահպանվում է եւ մնում է գյուղի հոգեւոր ու մշակութային կենտրոնը։
Արեւիկ գյուղի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի.
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին Արեւիկ գյուղում հանդիսանում է կարեւոր զբոսաշրջային ու մշակութային հուշարձան, որը ներկայացնում է հայկական եկեղեցաշինության ուշ շրջանի առանձնահատկությունները։
Շինված սրբատաշ սեւ տուֆից՝ Ջաջուռի քարհանքերից բերված քարերով, այս եկեղեցին համադրում է ավանդական հայկական եւ տեղական ճարտարապետական լուծումներ, որոնք հիացմունք են առաջացնում բոլոր այցելուների մոտ։ Գմբեթավոր բազիլիկի կառուցվածքը, գեղեցիկ կամարներն ու զարդաքանդակները դարձնում են եկեղեցին ոչ միայն հգեւոր, այլեւ ճարտարապետական արժեքի բարձր օրինակ։
1895 թվականին օծված Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին շարունակել է իր պատմությունը, որպես համայնքի կենտրոն՝ հատկապես խորհրդային տարիներին, երբ օգտագործվել էր որպես հացահատիկի պահեստ։ Սակայն 1991 թվականին վերաօծվելով՝ այն նորից սկսեց ծառայել հավատացյալներին, ինչը կրկին ընդգծում է դրա կարեւորությունը գյուղի հոգեւոր ու մշակութային կյանքում։ Այսօր եկեղեցին ոչ միայն իբրեւ կրոնական հուշարձան, այլ նաեւ որպես մշակութային կենտրոն շարունակում է գրավել զբոսաշրջիկներին՝ դառնալով Շիրակի մարզի կարեւորագույն վայրը։ Այցելելով Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, զբոսաշրջիկները հնարավորություն ունեն բացահայտելու հայկական եկեղեցաշինության ավանդույթները, պատմությունը եւ շիրակցի համայնքի մշակութային ժառանգությունը։
Մեծ Սարիարի Սուրբ Խաչ (Սուրբ Նշան) եկեղեցի.
Սուրբ Խաչ (Սուրբ Նշան) եկեղեցին, որը գտնվում է Մեծ Սարիար գյուղում, հանդիսանում է կարեւոր մշակութային եւ հոգեւոր արժեք ունեցող կառույց՝ իր պատմությամբ, ճարտարապետությամբ եւ արժեքներով։ Կառուցված 1907 թվականին, եկեղեցին ունի յուրահատուկ կապ Գյումրւ Աստվածածին եկեղեցու հետ՝ համակցելով ավանդական հայ ճարտարապետական տարրեր եւ ժամանակաշրջանի շինարարական նորամուծություններ։ Նրա բարձր կոնաձեւ գմբեթը, արեւելյան խորանով կառուցվածքը եւ սյուներ հանդիսանում են այնպիսի առանձնահատկություններ, որոնք հատուկ են հայկական եկեղեցիներին։
Այս եկեղեցին՝ գտնվելով կիսաքանդ վիճակում, շարունակում է ներկայացնել հայկական եկեղեցաշինության պատմական օրինակ։ Նրա պահպանման անհրաժեշտությունը մեծ է, քանի որ այն ունի հարուստ պատմական եւ մշակութային նշանակություն՝ հատկապես Շիրակի մարզի եւ հայ եկեղեցական ճարտարապետության համատեքստում։ Սուրբ Խաչ եկեղեցին ծառայում է որպես ոչ միայն կրոնական պաշտամունքների վայր, այլեւ համայնքի համախմբման եւ հայկական ճարտարապետական ավանդույթների պահպանման կենտրոն։
Առաջին մասնագիտությամբ բանասեր, երկրորդով՝ հոգեբան, լրագրությունը, սակայն, երրորդը չէ։ Լրագրությունը բոլոր մասնագիտություններից ամենասիրելին է։