Նրա հայրենի Գյուրջեւան գյուղը հիմա թուրքաբնակ է՝ Ադրբեջանի Իսմայիլիի շրջանում, որտեղ հարյուր տարի առաջ ահեղ կռիվներ են եղել: Բաքվից՝ բոլշեւիկյան կոմունայի, Գանձակից՝ թուրքական էքսպեդիցիոն կորպուսի եւ թաթարական զինյալների հոծ բազմությունները բախվել են, եւ Ստեփան Շահումյանի զորքը ծանր մարտերով նահանջել է:
Շրջակայքի հայերն սպանվել, բռնագաղթել, մի մասով էլ ապաստանել են լեռներում: Մինչեւ անգլիացիները պարսից Էնզելիից եկել՝ որոշ չափով կարգուկանոն են հաստատել: Հետո դարձյալ բոլշեւիկներն են եկել, կյանքը մտել է հունի մեջ: Դարձյալ շենացել են գյուղերը; երեխաներ են ծնվել, դպրոցներում զանգ է ղողանջել: Այդպես:
Մինչեւ անցյալ դարի 60-ականների վերջին գյուղական ուսուցիչ Գրիգոր Հաջյանը Միքայել որդուն տարել է Բաքու՝ Ադրբեջանի Լենինի անվան պետական մանկավարժական ինտիտուտի հայկական բաժին, որտեղ չորս տարի հայոց լեզու, հայ, ռուս, համաշխարհային գրականություն, մարքսիստական փիլիսոփայություն, քաղտնտեսություն եւ աթեիզմ է ուսանել: Եւ լսել հին պատմություններ հայ-թուրքական կռիվների, մխացող թշնամանքի եւ այն մասին, որ մի քսան-երեսուն տարի առաջ Բաքվում զրնգուն հայկական կյանքի է ծաղկել։
Ծառայել է խորհրդային բանակում, աշխատանքի անցել «Կոմունիստ» հայերեն թերթում, Հեռուստառադիոպետկոմի հայկական հաղորդումների խմբագրությունում: Թարգմանություններ է արել, տպագրվել «Գրական Ադրբեջան» հանդեսում:
Ամուսնացել է սյունեցի աղջկա հետ, որի պապը կամ պապի հայրն ինչ-որ ժամանակ թողել է լեռնային աղքատ գյուղը եւ բախտ որոնել Բաքվի նավթային աշխարհում: Կամ առեւտրական է եղել՝ կարեւոր չէ: Հույժ բնութագրական է, որ գյուրջեւանցի Միքայել Հաջյանը Բաքու կոսմոպոլիտ քաղաքում ծնված զավակներին տվել է Նորայր եւ Երվանդ անունները:
Ի սկզբանե է ընդդիմացել ուծացմանը: Ի սկզբանե է տղաներին հայ կնքել: Ոչ թե եկեղեցական արարողակարգով, այլ՝ անունով: Անուններ, որ երբ թուրք, ռուս, հրեա գործընկերների մոտ հպարտությամբ հնչեցրել է՝ Նորայր, Երվանդ, թուրքերը հաստատ կասկածել, մյուսները զարմացել են: 1990-ին թողել է ուսուցիչ հոր նվիրատվության, գիշերային դժվար աշխատանքի հոնորարներից խնայողության գումարով գնված տունը: Ոչ թե քաղաքային բարձրահարկի պլանային բնակարան, այլ՝ սեփական դուռ ու դարպասով, բակի ծառերով տուն: Թողել եւ ոչ թե եղբայրների, հորեղբոր որդիների կանչով Ռուսաստանի, այլ՝ մութուցուրտ, կիսաքաղց Երեւանի ճանապարհն է բռնել՝ կնոջ, երկու տղաների հետ:
Էհ, Միշա, Միշա…
Բաքվի երեք հարյուր հազար հայերից քանի՞սը եկան Ղարաբաղ կամ գոնե մնացին Երեւանում։ Ցրված են ռուսաստաններում, ամերիկաներում, իսրայելներում։ Աշխարհով մեկ ցրված՝ նրանք ֆեյսբուքյան սարդոստայններում միմյանց գտել, վաղեմի թուրք, ռուս, հրեա ընկերներին գտել՝ դպրոցական, վաղ երիտասարդության իրենց հիշողություններն են հիմա պատմում։
Եւ կարողանում են կարոտել…
Իսկ ես քեզ հիշում եմ հայկական ռադիոյի խմբագրությունից հետիոտն Հատուկ ծրագրերի կոմիտե, այնտեղից՝ պաշտպանության նախարարություն, նախագահի աշխատակազմ աճապարելիս՝ պատերազմի սպասումներից տագնապահար Երեւանում, որտեղ թուրքական մամուլ կարդացող, ռադիոյի թուրքերեն հաղորդումներ լսող եւ հարկավոր տեղեկություններ քաղող միակը, երեւի, դու էիր:
Իսկ Նորիկը, տասնչորս-տասնհիգ տարեկան Նորիկը հանրակացարանային բնակարանից դուրս եկել՝ հասել էր Գորիսի պապոնց գյուղ, այնտեղից՝ Ղարաբաղ։ Նորիկը, որը պատերազմից հետո նաեւ ժամկետային ծառայություն անցավ: Շենշող, զվարթ, ապոլոնյան գեղեցկության Նորիկը։ Նորիիկի ժպիտը, երբ այտին փոքրիկ փոս էր բացվում, ապա ժպիտը մարելու հետ՝ դանդաղ լցվում։
Ապրիլյան մի օր ֆեյսբուքում ինձ գրեցին, որ Նորիկը զոհվել է:
Ինչու՞, ինչպե՞ս…
Հետո ռազմաճակատ կամավոր մեկնողների ավտոբուսում Նորիկի զվարթ-խրորխտ խոսքուծիծաղի կադրերը հազար անգամ նայվեցին: Եւ վաստակավոր լրագրող Միքայել Հաջյանի փութկոտ քայլվածքը միանգամից ծերունական դարձավ, ծիծաղը մարեց: Բայց ինքը շարունակ գործի վրա էր՝ ռադիոյի համար քաղաքական մեկնաբանություններ, ադրբեջաներեն հաղորդումներ, Ստեփանակերտից՝ Բեյրութ՝ «Ազդակ» թերթի համար քաջատեղյակ վերլուծություններ, որ տագնապներ, սպասումներ, բայց հիմնականում հավատ էին փոխանցում Լիբանանի, Մերձավոր արեւելքի հայկական համայնքների դարձյալ դժվար կացության մատնված հայրենակիցներին:
Փոխկանչի այդ կապը Միքայել Հաջյան հեղինակին մի օր Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսի օրհնությանը տարավ: Ոգեւորված էր, հավատով առլեցուն: Եւ, կարծես, մի փոքր վերագտել էր իրեն: Ոչ նախկին շռինդով, բայց քայլքը վերստին հաստատուն էր, նվիրումը՝ լիաբուռն, գիրը՝ հիմնավոր: Պայծառ հավատով։
Էհ, Միշա, Միշա…
Պատերազմի ո՞ր օրն էր՝ չեմ հիշում, նկուղում ասացին, որ Երվանդը… Ինչպե՞ս: Արտաքին գործերի նախարարության Սփյուռքի հետ կապերի վարչության պետն ինչո՞ւ պիտի կամավոր ռազմաճակատ գնար: Երվանդը: Համեստ, ուշիմ, նրբանկատ: Երվանդի ժպիտը, երբ երեխաների ձեռքից բռնած՝ պապոնց տան ճանապարհին երբեմն հանդիպում էինք:
Ես չկարողացա նայել քո աչքերին, Միշա: Հինգ ամիս է անցել՝ դարձյալ չեմ զորում: Ի՞նչ ասեմ: Չգիտեմ: Խոսք չեմ գտնում: Անկարելի մի բան է՝ բնակարանի զանգը հնչեցնել, մտնել այնքա՜ն ծանոթ հյուրասենյակ, որտեղ քանի՜ անգամ խրախճացել ենք: Որտեղ Նորիկից հետո դեռ մի-մի բաժակ բան խմել լինում էր: Նորիկից եւ Երվանդից հետո էլ ի՞նչ:
Չգիտեմ… Ոչինչ չգիտեմ, Միշա: Իմ ավագ ընկեր, իմ խմբագիր, իմ լավ բարեկամ…
Էհ, Միշա, Միշա.. Ինչո՞ւ այսպես եղավ: Ինչո՞ւ չկարողացանք գոնե չպարտվել…
Պատմաբան, լրագրող, հրապարակախոս, քաղաքական գործիչ։ Հայաստանի Գերագույն խորհրդի (1990-1995) Արցախից ընտրված պատգամավոր, 2000-2015 թվականներին Արցախի Ազգային ժողովի երեք գումարումների պատգամավոր։ «Խոջալու․ հանցագործության անատոմիա», «Երկրի ժամանակը», «Հոգեւոր Հայաստանը եւ արդիականությունը» եւ «Աստծո հաջորդ օրը» գրքերի հեղինակն է։