ԻՄՐԵ ԿԵՐՏԵՍ՝ ՆՈԲԵԼՅԱՆ ՄՐՑԱՆԱԿԱԿԻՐ ՈՉ ԻՐ ՀԱՅՐԵՆԻՔՈՒՄ
II
Որտե՞ղ պետք է ապրի գրողը
Կերտեսի մրցանակի հակառակորդները գտել էին մի հարցազրույց, որտեղ նա ասում է գերմանացի լրագրողին, թե ինքը հունգարացի չէ, նախ և առաջ մարդ է համարում իրեն։ Բարի կամք էր պետք համատեքստն ընդունելու համար, որը շատերը Հունգարիայում չեն ցուցաբերել։ Կերտեսին մեղադրում էին նաև, որ Գերմանիայում էր ապրում, 1990-ականներից։ Եթե սահմանները բաց են, արվեստագետը ազատ է ընտրելու ցանկացած երկիր, որտեղ ուզում է ստեղծագործել։ Լավագույն օրինակը 1930-ականների Փարիզն է, որ աշխարհի մշակութային մայրաքաղաքն էր։ Որտեղ տարիներ շարունակ ապրում էին իսպանացի Պիկասոն, Դալին, մեր Երվանդ Քոչարը… Գրողներից՝ Էռնեստ Հեմինգուեյը, Սկոտ Ֆիցջերալդը, Հենրի Միլերը…
Նույնիսկ ամերիկացիներն էին երբեմն արդարանում, թե ինչու են ապրում օտար քաղաքում, որքան էլ այն տոն էր, որ «միշտ քեզ հետ է», Կերտեսին հարց են տալիս, և նա պետք է հիմնավորի, թե ինչու Բուդապեշտում չէ.
Գերմանական մամուլին տված մեկ այլ հարցազրույցում, որը շատ չանցած տպագրվել է հունգարերեն, Կերտեսն աստառը ի դուրս է շրջում ամբողջատիրական վարչակարգին ընդդիմադիր գրողի հոգեվիճակը, որը հայտնվել է ժողովրդավարության պայմաններում։ Նա պետք էր իր երկրում, երբ դիմադրում էր վարչակարգին, և «կեղծ կարոտաբաղձությամբ» չի կարող տառապել. մեծացել է մի Հունգարիայում, որը միշտ բազմազգ պետություն է եղել, բայց տասնամյակներով ընկղմվել այլատյացության ճահիճը՝ հետևելով ցեղասպանությունների պատմության մեջ երիտթուրքերին գերազանցած Հիտլերի օրինակին։ Իսկ ժողովրդավարությունն էլ դեռ չափազանց հեղհեղուկ է, հաճախ՝ նմանակման, ամբոխավարության է վերածվում՝ ո՛չ պաշտպանելու է, ո՛չ միանշանակ հակադրվելու։
Ինչպես ընկա Կերտեսի մանկության Բուդապեշտ
Չգիտեի նախօրոք՝ ինչ կտան ինձ սիրելի գրողների հետ առնչվող վայրերը, բայց ինչպես և նախատեսել էի իմ ծրագրով, փնտրեցի, գտա դրանց մեծ մասը։ Կերտեսի դեպքում մեծ անակնկալ էր սպասում, երբ գնացի Գուտենբերգի հրապարակ, որին շատ մոտ է ապրել նա փոքր ժամանակ։
Փոքրիկ Իմրեն պաշտում էր կինոթատրոնները, որտեղ փրկվում էր իրականությունից՝ ծնողները վաղ էին բաժանվել. սիրված երեխա չէր զգում իրեն։ Նա տեսել էր ժամանակի բոլոր ամերիկյան ֆիլմերը։ Արդեն հիշատակածս Դյորդյ Շպիրոն նշում է, որ դրանց ազդեցությունը զգացվում էր Կերտեսի հասուն տարիքի հագուստի ոճի ու շարժուձևի մեջ։
Երբ ես Գուտենբերգի հրապարակ մտա, հայտնվեցի 1940-ականներին։ Առաջին իսկ շենքի սյունակամարավոր մուտքի դիմաց, «Կիրիկոյի անգութ լույսի մեջ կանգնած» (հիշատակածս էսսեից) մի շքեղ ավտոմեքենա տեսա, որ այդ տարիներին սպասարկում էր բարձրաստիճան ֆաշիստներին։
Lee գեղարվեստական ֆիլմի նկարահանումներից, լուսանկարները՝ հեղինակի
Բարեբախտաբար, գերմանական «ժամանակի» մեքենան չհասցրեց ինձ սարսափ ներշնչել։ Քիչ անց ամերիկյան ռազմական ջիպ տեսա, հետո՝ ևս մեկը, ինչից պարզ դարձավ, որ եթե նույնիսկ ընկել եմ 1940-ականներ, ապա պատերազմն ավարտվել է, ես հակահիտլերյան Արևմտյան ուժերի գոտում եմ։
Սկսեցի լուսանկարել, որ ապացույց ունենամ, թե ինձ հետ ինչ է կատարվել, բայց շուտով մի երիտասարդ ինձ հորդորեց չանել՝ նկարահանում է։ Միայն հաջորդ օրը պարզեցի, որ Lee ֆիլմն էին նկարում, որի գլխավոր դերում Քեյթ Ուինսլեթն էր՝ իմ ամենասիրած դերասանուհիներից (հատկապես՝ Revolutionary Road, «Հեղափոխական ուղի» կինոնկարով, 2008)։ Շուտ իմանայի, ոտքս կախ կգցեի, որ տեսնեի իրեն… ինքն էլ ինձ կտեսներ։))
Դուրս գալով հրապարակից՝ ես մտա հարևան մութ փողոցները, որ պատկերացնեմ, թե ինչ ապրումներ կունենար իննամյա հրեա երեխան, որը զգում է, թե ինչպես է դողում հոր ձեռքը։ Որը զարհուրած է՝ ուր որ է մի կինոթատրոն ժողովուրդ կսկսի որսալ իրեն (կամ հայ երեխան 1895-1896, 1914-1923 թվականների խառը հայ-թուրքական քաղաքներում)։ Ընդ որում, Կերտեսի մեջբերված հուշը վերաբերում է 1940 թվականին. տարեցտարի ավելի դաժան էին դառնալու հրեաների հետապնդումները, մինչև 1944-ին վերածվեին զանգվածային սպանությունների և աքսորի դեպի «մահվան ճամբարներ»։
Նոբելյան մրցանակ՝ ի վերջո վաստակած պա՞րգև, հրա՞շք, թե՞ հրեական լոբբինգ
Հայրենակից գրողի՝ հեղինակավոր միջազգային այս պարգևը ստանալու դեմ հունգարական դժգոհության ալիքը ինձ հայտնի միակ դեպքն է մրցանակի պատմության մեջ։ Չհաշված Բորիս Պաստեռնակի հրաժարումը, 1958-ին. նա իրեն անարժան համարեց հաջորդ իսկ օրը՝ վկայակոչելով սովետական հասարակության ընկալումը, բայց հասկանալի էր, որ պատճառը ժողովուրդը չէր, որը մեկ օրում նրան համոզեց, թե անարժան է, այլ ՍՍՀՄ քաղաքական ղեկավարության կոպիտ ճնշումը։
Ճիշտ է, Պաստեռնակին (նույնպես՝ հրեա) մինչ այդ Նոբելյան մրցանակի էին ներկայացրել 4 անգամ, սկսած 1946-ից, Կերտեսին՝ ոչ մի։ Կերտեսի գրքերից մի քանիսն էին միայն թարգմանվել գերմաներեն ու անգլերեն։ Սա իրականում արդար չեմ համարում որպես չափանիշ։ «Փոքր ժողովուրդների» գրականությունը հազար ու մի արգելք պետք է հաղթահարի միջազգային ասպարեզ դուրս գալու համար։ Մյուս կողմից, եթե գրողի ստեղծագործությունը օտար ընթերցողին/գրականագետին ծանոթ չլինի, նա ինչպե՞ս որոշի՝ մրցանակի արժանի՞ է, թե՞ ոչ։
Կերտեսը յուրատեսակ խոստովանություն ունի՝ իր մեկնաբանությունը, որը ևս հաստատում է, որ մրցանակն իրեն համբավի կամ ստեղծագործական նվաճումների համար չի տրվել.
«Ինձ Նոբելյան մրցանակը միայն հենց նրա համար տվեցին, որպեսզի այս տեսակի՝ Հոլոքոսթի ականատեսի-գրականությանը մրցունակություն շնորհեն»։
Գուցե սա հայ ընթերցողի շոկ պատճառի, քանի որ մենք հրեաներին «բախտավոր» ենք համարում, որ Գերմանիան ճանաչել է իր գործած ցեղասպանությունը։ Բայց զարգացումները հանգեցրել են մի վիճակի, որը գերմանական Die Zeit շաբաթաթերթի լրագրողը Կերտեսի հետ 2013 թվականի հարցազրույցում բնութագրում է որպես համարյա թե «Հոլոքոսթի բիզնես»։ Խոսքը Գերմանիայում լայնորեն նշվող հիշատակի միջոցառումների մասին է, որտեղ հաճախակի հանդես է եկել նաև ինքը՝ Կերտեսը։ Գրողը համաձայնում է, որ նման բիզնես ձևավորվել է, և հեգնանքով ինքն իրեն կոչում է «Հոլոքոսթի ծաղրածու»։
Կերտեսի վարկածը, թե իր մրցանակը հրեաները չեն «դասավորել», այլ հրեաների ցեղասպանության ձեռքը կրակն ընկած երկրները… չի բացատրում, թե արդյոք խնդիրը այդքան հրատապ էր միջազգային գրական ասպարեզում։ Եվ եթե այո, ինչ մեխանիզմով է իրեն առավելություն տրվել։
շարունակելի
My Hungarians: Faces, Places and Traces
#EU4Culture